Warsztaty były elementem projektu realizowanego przez Fundację Instytut na rzecz  Ekorozwoju wraz z Fundacją im. Heinricha Bölla, a mającego na celu promocję przygotowanej przez obie fundacje publikacji p.t. „Atlas Energii”, która posłuży przybliżeniu tematyki gospodarki niskoemisyjnej oraz zachowań prosumenckich w energetyce w kontekście polityk UE. Wzięło w nich udział szerokie grono ekspertów i ekspertek, działaczy, polityków samorządowych i osób reprezentujących biznes.

Transformacja energetyczna zachodzi na świecie na naszych oczach. W całym roku 2018 produkcja energii z farm wiatrowych wzrosła o 29% w 2018 r., a słonecznych o 13%. W ostatnim dziesięcioleciu uśrednione koszty energii słonecznej spadły o 88%, z wiatru o 69%, a energii jądrowej wzrosły o 23%. Odnawialne źródła energii są teraz tańsze niż koszt energetyki opartej na węglu i gazie ziemnym. W najbliższej perspektywie finansowej UE co najmniej 25% środków ma być wykorzystane na rzecz energetyki odnawialnej i poprawy efektywności energetycznej. Rodzi się więc wiele pytań jak wygląda polityka energetyczna Polski na tym tle i co to oznacza dla regionów węglowych. Czy utrzymywanie przemysłu węglowego poprzez kolejne dotacje z budżetu państwa i ponoszenie przez społeczeństwo kosztów zewnętrznych, tak zdrowotnych jak i wynikających ze zmiany klimatu, ma sens? Czy istnieją inne możliwości bilansowania potrzeb energetycznych, jak znaczący wzrost udziału energetyki odnawialnej np. do 45% w roku 2030 w stosunku do 11% obecnie czy też znacząca poprawa efektywności energetycznej prowadząca do zmniejszenia zużycia energii o 50%? Jak na tej transformacji mogą zyskać regiony węglowe zwłaszcza, że UE przewiduje specjalny fundusz poświęcony ich transformacji? Czy nie nadszedł czas, aby dokonać sprawiedliwej transformacji, prowadzącej do innowacyjnej zrównoważonej lokalnej gospodarki, tworząc zielone miejsca pracy? Jakie w tej nowej sytuacji jest miejsce dla energetyki obywatelskiej? Jak budować bezpieczeństwo energetyczne ze znacznym udziałem prosumentów, którzy nie tylko obniżają swoje koszty użytkowania energii, ale także mogą z tego mieć korzyści takie jak możliwość elastycznego użytkowania energii w zależności od indywidualnych potrzeb czy poczucie uczestniczenia w działaniach na rzecz ochrony klimatu? Czy jest już miejsce na demokracje energetyczną w Polsce?

Warsztaty służyły dostarczeniu wiedzy oraz stanowiły kanwę do ciekawej i pogłębionej dyskusji pomiędzy ekspertami krajowymi, regionalnymi i lokalnymi. Spotkania miały dwa wymiary. Z jednej strony pokazanie jak wygląda polityka energetyczna i klimatyczna UE, a na tym tle polityka krajowa. Drugi wymiar to lokalna transformacja energetyczna, sprawiedliwa transformacja jako szansa dla wykreowania nowych impulsów w lokalnej gospodarce i zazieleniania lokalnego rynku pracy. Warsztaty służyły także zbudowaniu mocniejszych więzi pomiędzy samorządem, prosumentami, lokalnymi firmami zajmującymi się OZE i efektywnością energetyczną co było dodatkową korzyścią. Efektem spotkania są impulsy co do kierunków wykorzystania przyszłych funduszy UE.

Wyniki warsztatów można przedstawić w trzech grupach rekomendacji, a więc:

a)   zmiany dokumentów/regulacji krajowych,

b)   propozycje do programowania funduszy UE na lata 2021-2027,

c)    zmiany w lokalnych politykach transformacji niskoemisyjnej.

Rekomendacje do polityki krajowej.

- Proces odchodzenia od węgla na świecie będzie trwał. Polskę też to dotyczy, a będzie w coraz większym stopniu. Koszty transformacji energetycznej są wysokie, ale koszty pozostania w tradycyjnej energetyce węglowej mogą być wyższe, a dodatkowo byłyby ponoszone koszty klimatyczne, zdrowotne i społeczne. Oprócz kwestii klimatycznych problemem w Polsce jest wysoki koszt pozyskania krajowego węgla, który może już w roku 2030 spowodować, że nie będzie czynna żadna kopalnia węgla kamiennego na Śląsku.

- Niezbędnym jest wzięcie pod uwagę wysokiego ryzyka w przypadku podjęcia decyzji o budowie nowych kopalń węgla kamiennego. Koszt każdej z nich może wynieść ok. 2-2,5 mld zł, a ewentualne uruchomienie może nastąpić za 7-9 lat, kiedy świat będzie wycofywał się coraz mocniej z użytkowania węgla kamiennego, co będzie powodować jego niskie ceny. Może to prowadzić do braku opłacalności sprzedaży węgla w 2030 roku, co będzie oznaczać całkowite fiasko takiej inwestycji. Warto także zwrócić uwagę, że nowe technologie w górnictwie, które są wysoce zautomatyzowane, będą potrzebowały kadr o wysokich kwalifikacjach, a o takie może być trudno. Jednocześnie szkody górnicze mogą powodować obniżenie się terenu (zmiana stosunków wodnych, niszczenie budynków i infrastruktury liniowej, np. transportowej czy energetycznej), co będzie zniechęcać przedsiębiorców do inwestowania na powierzchni, ograniczając przyrost nowych miejsc pracy poza górnictwem.

- Następuje zaostrzanie polityki klimatycznej UE, a także coraz szersze działania podejmują takie kraje jak Chiny, USA czy Indie, widząc w tym szansę na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w innowacyjnej energetyce, a dzięki niskim cenom energii również w całej gospodarce. Dlatego staje się pilną koniecznością określenie przyszłej polityki energetyczno-klimatycznej Polski, co najmniej do roku 2050, co wynika z przyjętych ustaleń w Paryżu w 2015 roku dotyczących osiągnięcia w połowie tego wieku neutralności klimatycznej. W ramach tej polityki należy określić:

• termin odchodzenia od schyłkowych sektorów jakimi są górnictwo węgla i oparta na nim energetyka w tym wyraźny cel w zakresie usunięcia paliw węglowych z rynku komunalnego (i zakaz stosowania paliw węglowych w nowych budynkach);
• zwiększenie nacisku na przygotowanie systemu energetycznego do przyjęcia większych ilości energii z rozproszonych źródeł energii niż planowane w obecnej polityce (projekty badawcze, testy nowych rozwiązań, pilotowe wdrożenia);
• mocne wsparcie dla tworzenia obszarów/gmin samowystarczalnych energetycznie;  
• zwiększenie roli regionów i gmin w kreowaniu lokalnej polityki energetycznej – jasne cele i narzędzia dla realizacji tych polityk.

- Niezbędnym jest uznanie równoprawnej w zaspakajaniu potrzeb energetycznych kraju roli energetyki odnawialnej w tym obywatelskiej i efektywności energetycznej. Wprowadzenie rozwiązania prawnego zapewniającego przewidywalność mechanizmów wsparcia w perspektywie niezbędnej dla podjęcia decyzji i realizacji przedsięwzięć, np.  gwarantujące osobie, uzyskującej wsparcie, trwałość mechanizmu przez co najmniej 15 lat od zrealizowania.

- Odchodzenie od energetyki węglowej nie może odbyć się bez jasno zdefiniowanej transformacji polegającej na dokonaniu restrukturyzacji regionów węglowych z efektywnym wykorzystaniem funduszy UE, które będą temu służyć. Niezbędnym staje się uzyskanie synergii pomiędzy polityką krajową, ułatwiającą w sensie regulacyjnym taką transformację, a władzami regionalnymi i lokalnymi aktywnie wychodzącymi naprzeciw, mobilizującymi administrację lokalną, ośrodki naukowe, przedsiębiorców oraz organizacje społeczne do szerokiego włączania się w ten proces transformacji.

- Budzący się ruch prosumencki staje się szansą na budowanie innowacyjnej gospodarki energetycznej i nowoczesnego rynku energii. Nie wolno zmarnować tej szansy i dlatego niezbędnym jest na wiele lat do przodu określenie podstaw prawnych i finansowych rozwoju OZE zwłaszcza w ramach ruchu prosumenckiego (gospodarstwa domowe, MŚP, administracja lokalna, gospodarstwa rolne).

- Dla każdego z regionów górniczych przechodzących transformację niezbędnym staje się zbudowanie programu nie tylko transformacji energetycznej, ale także społecznej, ekologicznej i gospodarczej tak jak zostało to dokonane dla Śląska. Przykładowo  Wschodnia Wielkopolska nie będzie w stanie poradzić sobie bez wsparcia rządu lub UE z transformacją, ponieważ nie ma takiego potencjału gospodarczegojak np. Śląsk. Wiele wskaźników gospodarczych tego regionu (np. zatrudnienie), mimo istniejącej elektrowni, jest poniżej średniej krajowej. W regionie dominuje w gospodarce produkcja związana z sektorem energetycznym i nie ma wielu innych sektorów jako alternatywy rozwojowej, poza rolnictwem. Potrzebne jest wsparcie dla takich regionów pogórniczych z poziomu krajowego jako przypadków trudnej społecznie transformacji, jak i motywowanie inwestorów do angażowania się w takie regiony.

- Władze centralne powinny w większym stopniu wykorzystać doświadczenie i znajomość potrzeb jakie mają władze gmin w zakresie zarządzania środkami wsparcia (zasada pomocniczości). Powodzenie transformacji energetycznej wymaga wyposażenia samorządów lokalnych w narzędzia do jej przeprowadzenia oraz zlikwidowania barier. Część działań jest blokowanych prawnie, np. możliwość sprzedaży/wymiany prądu w ramach klastra energii (istnieje konieczność sprzedaży do sieci i odkupu energii droższej), możliwość instalacji OZE (ustawa 10h, tzw.: wiatrakowa). Uruchomiono wiele programów na poziomie gminnym, regionalnym i krajowym czy to dotyczących termomodernizacji budynków, czy też wymiany źródeł ciepła, w tym zainstalowanie fotowoltaiki samej czy z pompą ciepła. Tworzy to rynek na instalowanie fotowoltaiki i pomp ciepła. Jednak programy te nie są dostosowane do specyfiki i struktury społeczności w poszczególnych gminach (rodziny ubogie, nieposiadające zdolności kredytowych itp.) Szczególnie b. duże potrzeby występują w zakresie termomodernizacji budynków i to głębokiej termomodernizacji – dach, okna, ściany podłogi wraz z rekuperacją i zarzadzaniem energią. Dlatego przyszłe programy wsparcia i zmiany w istniejących powinny iść w kierunku większej roli samorządów lokalnych jako zarządzających czy kreujących te programy, gdyż ich znajomość lokalnych potrzeb oraz warunków jest pełniejsze. Niezbędnym jest dokonanie uproszczenia całej procedury uzyskania środków wsparcia tak, aby nie wymagało to specjalistycznej wiedzy prawnej, finansowej i technicznej. Ma to prowadzić do uruchomienia mechanizmów rynkowych i tworzenia warunków dla zaangażowania kapitału prywatnego w procesy transformacyjne (głęboka termomodernizacja i czyste nośniki energii).  

Rekomendacje do programowania funduszy UE na lata 2021 -2027

- Proponuje się rozważyć na wzór Programu Operacyjnego Polski Wschodniej przygotowanie dla Polski, na poziomie kraju programu operacyjnego dla regionów górniczych obejmującego zagłębia węgla kamiennego i brunatnego z przeznaczeniem na sprawiedliwą transformację energetyczną. Konieczność opracowania alternatywnego programu rozwoju w odniesieniu do górnictwa węgla i energetyki na nim opartej. Program taki powinien koncentrować się na tworzeniu lokalnych mechanizmów rozwoju i kreowania lokalnych, najlepiej zielonych, miejsc pracy.

- Zdecydowane wspieranie energetyki odnawialnej, zwłaszcza energetyki obywatelskiej w ramach rozwoju ruchu prosumenckiego tak aby dążyć do uzyskania samowystarczalności poszczególnych gmin czy powiatów. Zachęcanie (wspieranie) do lokalnego współdziałania (gospodarstwa domowe, spółdzielnie czy wspólnoty mieszkaniowe i MŚP, administracja lokalna, gospodarstwa rolne) na rzecz wytwarzania i dystrybuowania energii ze źródeł odnawialnych.

- Poza koniecznością wspierania rozwiązań rynkowych środki z funduszy UE powinny także wspierać rozwiązania ponadstandardowe (nie tylko spełniające minimalne wymogi prawne). Jednocześnie środki wsparcia nie powinny konkurować, wypierać z rynku finasowania komercyjnego, a mechanizmy wsparcia należy poprzedzać planowanymi, jasno określonymi zmianami w prawie. Sektor publiczny ma do spełnienia wzorcową rolę. Mechanizmy takie powinny być ukierunkowanie na osiąganie rzeczywistych efektów – np. poprzez rozwój koncepcji „one stop shop” - jeden podmiot odpowiada za cały proces inwestycyjny i gwarancję efektów.

- Intensywne wsparcie w zakresie powszechnej poprawy efektywności energetycznej. Szersze zainteresowanie się przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu, ale poprzez wspieranie poprawy efektywności wykorzystywania energii w gospodarstwach domowych nim dotkniętych, a nie dopłat do rachunków. Konieczność stworzenia dedykowanych mechanizmów umożliwiających uzyskanie wsparcia dla odbiorców objętych lub zagrożonych ubóstwem energetycznym przez stosowanie zaliczek albo udzielanie gwarancji na podjęcie działań inwestycyjnych na wymianę pieców, instalację fotowoltaiki, kolektorów słonecznych i poprawy efektywności energetycznej w gospodarstwach indywidualnych. W proces ten należałoby włączać dostawców energii.  

- Potrzebę dedykowanego wsparcia dla gospodarstw rolnych, które mają znaczne predyspozycje do prowadzenia działalności prosumenckiej (w szczególności w zakresie biogazowni) w powiązaniu z głęboką termomodernizacją budynków oraz poprawą efektywności energetycznej w działalności rolniczej.

- Potrzebę wspierania elektromobilności i to w pierwszej kolejności w ramach transportu publicznego i towarowego.

- Konieczność przeznaczenia środków na rozwój magazynowania energii w różnych formach jako istotnego elementu transformacji energetycznej.

- Celowość rozważania wspierania rozwoju elektroenergetyki, ciepłownictwa i transportu opartych na wodorze.

- Zabezpieczenie środków na działania kompensacyjne takie jak:

• naprawa szkód górniczych po byłych kopalniach;
• osłony dla osób tracących miejsce pracy w wyniku zamykania kopalń i elektrowni;
• adaptacja regionu do zmiany klimatu w obliczu istniejących już szkód górniczych, w tym w szczególności w rolnictwie (w tym przejście na rolnictwo ekologiczne);

- Konieczność uruchomienia zintegrowanych programów wsparcia obejmujących łącznie: wymianę źródła ciepła (przede wszystkim na fotowoltaikę i pompy ciepła), głęboką termomodernizację oraz przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu, a także instalowanie lokalnych magazynów energii (np. z wykorzystaniem samochodu elektrycznego).

- Potrzebę dokonania restrukturyzacji zarządzania programami tak, aby były one dostosowane do potrzeb lokalnych, elastyczne i w największym stopniu prowadzone przez gminy, a także przyjazne dla beneficjentów.

- Możliwość wykorzystania funduszy do:

• wspierania gmin w powoływaniu i kształceniu doradców ds. energetyki obywatelskiej i przeciwdziałaniu smogowi;
• zakupu nowoczesnych urządzeń do kontroli paliwa używanego w domach jednorodzinnych oraz przeszkolenia strażników miejskich i policjantów.
• prowadzenia szerokich kampanii informacyjno-edukacyjnych w szczególności skierowanych do młodzieży, co do potrzeby przeciwdziałania niskiej emisji, jej wpływu na zdrowie (zwłaszcza młodego pokolenia) oraz rozwoju energetyki prosumenckiej;
• pobudzenie przedsiębiorczości zwłaszcza innowacyjnych rozwiązań lokalnych, co do rozwoju energetyki obywatelskiej i przeciwdziałania niskiej emisji takich jak np.  stowarzyszenia, spółdzielnie energetyczne, lokalne agencje energetyczne.

Rekomendacje do lokalnych polityk transformacji niskoemisyjnej:

- Zachęcanie (wspieranie) do lokalnego współdziałania (gospodarstwa domowe, spółdzielnie czy wspólnoty mieszkaniowe i MŚP, administracja lokalna, gospodarstwa rolne) na rzecz wytwarzania i dystrybuowania energii ze źródeł odnawialnych.

- Rezygnacja z planów budowy kopalni w Imielinie, gdyż może to zagrażać bezpieczeństwu funkcjonowania infrastruktury na powierzchni, w szczególności wodociągowej. Jednocześnie szkody górnicze mogą powodować obniżenie się terenu nawet o 6 m, co będzie zniechęcać przedsiębiorców do inwestowania na powierzchni, aby tworzyć nowe miejsca pracy, poza górnictwem.

- Budowa nowej kopalni węgla kamiennego w Rybniku mija się z jakimkolwiek sensem ekonomicznym nie mówiąc o poważnych zagrożeniach dla substancji mieszkaniowej i infrastruktury.

- Głębokiego rozważenia wymaga celowość rozbudowy zagłębia węglowego na Lubelszczyźnie mimo stosunkowo wysokiego bezrobocia w sytuacji, gdy może to zagrozić wymogom ochrony przyrody (zwłaszcza Poleskiego Parku Narodowego i ochrony stosunków wodnych powiązanych ze światem cennych gatunków flory i fauny), zapewnienia egzystencji rolnikom i agroturystyce. Istnieje niebezpieczeństwo negatywnego oddziaływania nowych kopalń nawet po ich zamknięciu, z którymi region zostanie, gdy transformacja energetyczna spowoduje, że opłacalność kopalni b. szybko będzie spadać. Dlatego bardzo potrzebna jest otwarta, merytoryczna dyskusja w regionie (na poziomie województwa, gmin) na temat celowości rozwoju górnictwa węgla kamiennego, gdyż bieżące korzyści stoją w sprzeczności ze stratami przyszłymi oraz odpowiedzialnością globalną, czyli nasilającymi się ekstremami pogodowymi. Należy przy tym uświadomić społeczeństwu, że oczekiwania budowy dobrobytu w oparciu o zatrudnienie w kopalniach mają nikłą szansę powodzenia, ponieważ, gdyby miały powstać, to będą kreować mały popyt na pracę o bardzo wysokich kwalifikacjach. Lokalne społeczeństwo tych kwalifikacji nie posiada. Koniecznym jest oszacowanie kosztów zaniechania transformacji energetycznej - to jest odpowiedzialność bieżącego pokolenia w stosunku do nadchodzących.

- Zaangażowania się w przekształcanie lub uruchamianie programów na szczeblu centralnym czy regionalnym, gdyż istnieją poważne ograniczenia w korzystaniu z różnych form wsparcia i tak:

• Program „Mój prąd” jest prosty w uzyskaniu wsparcia, ale raczej skierowany jest do osób zamożnych, którzy w mniejszym stopniu potrzebują wsparcia niż osoby ubogie. Jednakże osoby te kreują rynek dostawców co powoduje obniżanie kosztów dla kolejnych, biedniejszych grup społecznych.
• Program „Czyste powietrze” mimo możliwości wykorzystania go do wsparcia dla szerszej grupy gospodarstw domowych jest bardzo skomplikowany i jego realizacja napotyka na poważne trudności.
• Wsparcie z Regionalnego Programu Operacyjnego woj. Śląskiego, mimo złożonych wniosków przez wiele gmin, z niezrozumiałych przyczyn nie jest uruchomione, a zainteresowanie instalowaniem fotowoltaiki np. w gminie Imielin jest duże.

- Rozważenia zasadności wprowadzania obowiązku podłączania się do istniejącej lokalnej sieci ciepłowniczej czy też rozwiązań takich jak standardy budowlane i termomodernizacyjne, stosowanie określonych rozwiązań technicznych, inspekcje instalacji grzewczych.

- Sytuacja pod względem niskiej emisji czyli smogu jest w Rybniku tragiczna. Już w lutym 2019 r. nastąpiło przekroczenie normy rocznej liczby dni (tzn. 35) z przekroczeniami dobowego stężenia pyłu zawieszonego (10 mikrogramów/m³), a zdarzają się dni gdy przekroczenie wynosi nawet 1000%. Badania medyczne wykazały statystyczną korelację między stężeniem benzoalfapirenu, a występowaniem nowotworu mózgu u dzieci. Przedstawicielki Rady Kobiet wyraźnie podkreślały b. silne obawy o zdrowie i zdolności do poradzenia sobie w życiu przyszłych pokoleń. Jak najszybciej trzeba doprowadzić do podjęcia uchwały o zakazie stosowania paliw stałych do celów grzewczych w Rybniku.

- Podkreślano, że istnieje w Rybniku istotna grupa rodzin, która mimo średnich albo wysokich dochodów pozwalających na wymianę źródła ciepła nie jest zainteresowana aby tego dokonać i nadal pali węglem oraz wszystkim śmieciami, które dadzą się palić. Proponowano aby wprowadzić obowiązek wymiany źródła ciepła (czyli „kopciuchów”) albo obowiązek podłączenia się do sieci ciepłowniczej lub gazowniczej, jeżeli przebiega ona w pobliżu. Uznano, że prowadzone kontrole nie są wystarczające. Proponowano rozwiązanie polegające na gromadzeniu kar dla poszczególnych gospodarstw domowych za palenie w piecach nieodpowiednim paliwem, a gdy w ciągu 2-3 lat dokonają one wymiany to kary te są zwracane.