Ogłoszony niedawno tzw. „plan Morawieckiego” po raz kolejny otwiera niezbędną dyskusję o długoterminowych kierunkach rozwoju Polski. Dobrze byłoby, gdyby w trakcie dalszego formułowania tej strategii doceniono wagę energii, klimatu i zasobów, które nie muszą być przeszkodą, lecz – przeciwnie – mogą stać się dźwignią rozwoju Polski. Jak to uczynić? Wyjaśniamy w dziewięciu otwartych memorandach skierowanych do polskich władz, publikowanych wraz z wynikami badania postaw, opinii i oczekiwań Polaków na temat polityki energetyczno-klimatycznej. 

Premier Mateusz Morawiecki trafnie zauważa, że żadna strategia rozwojowa nie będzie miała szans powodzenia, jeżeli wcześniej nie zapewni się fundamentu w postaci sprawnego państwa. To, jak stwierdza, wymaga przełamania „silosowości” w działaniach administracji, a także zapewnienia wystarczającej energii dla rozwoju. Wylicza pięć polskich „pułapek rozwojowych”: średniego dochodu, braku równowagi, słabości instytucji, przeciętnego produktu oraz pułapkę demograficzną. Mówi jednak niewiele o restrukturyzacji górnictwa, długoterminowej strategii energetycznej czy dbałości o jakość powietrza w Polsce. A to wszystko nie tylko będzie miało wpływ na szanse powodzenia poszczególnych elementów strategii, ale też będzie kluczowe dla „jakości” rozwoju kraju z punktu widzenia jego obywateli. 

Jak pokazały ogólnopolskie badania postaw, opinii i oczekiwań Polaków na temat polityki energetyczno-klimatycznej, przeprowadzone w połowie 2015 roku przez demosEUROPA, Polacy uznają ochronę klimatu i środowiska za jedno z najważniejszych wyzwań modernizacyjnych Polski – nie mniej ważne od rozwoju armii, zwiększenia innowacyjności gospodarki czy wstąpienia do strefy euro. Wygląda na to, że dostrzegają bezpośredni związek pomiędzy polityką ochrony klimatu i środowiska a tempem i jakością rozwoju kraju.

Jest to zgodne z wynikami badań porównawczych, zrealizowanych przez demosEUROPA we współpracy z Instytutem WISE w 2015 roku. Zmierzyliśmy w nich efektywność zarządzania zasobami naturalnymi w Polsce i innych krajach europejskich, dochodząc do wniosku, że Polacy „stają się bogatsi, ale wcale nie stają się bardziej zasobni”. Pod względem efektywności zarządzania zasobami naturalnymi Polska zajmuje dalekie, trzecie od końca miejsce pośród 22 państw UE. Mamy dobrobyt, wciąż jednak połączony z marnotrawstwem (np. wody i energii). A to z czasem może przekształcić się z obecnej „niedogodności” w poważną barierę dla rozwoju. 

Europa dzieli się bowiem na kraje bogatsze i „czystsze” z jednej strony, a uboższe i „brudniejsze” z drugiej. Ale w ramach bogatszej grupy państw nie ma prostego związku między zamożnością a wyższą efektywnością zarządzania zasobami! A zatem, o ile konwergencja gospodarcza i wzrost zamożności mogą jeszcze przez pewien czas sprzyjać poprawie efektywności gospodarowania zasobami w Polsce, to na dłuższą metę poprawa ta będzie zależeć przede wszystkim od krajowych polityk środowiskowych i przemysłowych. To one określą kierunek rozwoju krajowej gospodarki, decydując zarazem o jakości życia w Polsce. Czy mieszkańcy Krakowa będą mogli i chcieli pracować nad innowacyjnymi projektami, jeżeli dalej oddychać będą silnie zanieczyszczonym powietrzem? Na co zda się choćby najlepsza dyplomacja ekonomiczna i promocja polskiej marki, jeżeli zarazem nie będziemy potrafili w sposób oszczędny i zrównoważony gospodarować własnymi zasobami: wodą, lasami, surowcami mineralnymi, odpadami? 

Mamy nadzieję, że polskie władze dostrzegą wagę tych zagadnień i ich wpływ na szanse powodzenia ambitnej strategii rozwojowej, którą zamierzają realizować w najbliższych latach. W dziewięciu memorandach – skierowanych do Prezydenta, Pani Premier, Marszałka Sejmu oraz ministrów energii, środowiska, spraw zagranicznych, infrastruktury i budownictwa, finansów i spraw europejskich – opisujemy główne wyzwania, przed którymi aktualnie stoi Polska w obszarze energii, klimatu i zasobów. Przedstawiamy także zestaw konkretnych, szczegółowych rekomendacji. Piszemy m.in. o potrzebie zmniejszenia zależności węglowej Polski; wynegocjowania korzystnych dla polskiej modernizacji rozwiązań w ramach rozpoczynających się negocjacji nad aktami legislacyjnymi wdrażającymi unijny pakiet klimatyczny 2030; zaprojektowania i przeprowadzenia tzw. „zielonej reformy systemu podatkowego”; czy uwzględnienia w priorytetach polskiej polityki zagranicznej działań mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego Polski poprzez dywersyfikację miksu energetycznego. 

Zgadzamy się z Premierem Morawieckim, że powodzenie polskiego wysiłku modernizacyjnego wymaga międzyresortowej współpracy oraz upowszechnienia myślenia multidyscyplinarnego w ramach procesów rządzenia. Właśnie dlatego kluczową rolę w realizacji długoterminowej strategii rozwojowej będą mieli do odegrania nie tylko ministrowie, ale też Prezydent, Premier i Marszałek Sejmu. 

Do zestawu warunków sukcesu dodalibyśmy jeszcze co najmniej jeden ważny element: budowę „kultury zaufania” w społeczeństwie. Powodzenie strategii rozwojowej wymaga nie tyle przemyślnego planowania centralnego, co zaangażowania szerokiego spektrum uczestników, współpracujących ze sobą w ramach rozproszonej sieci. Przede wszystkim, wymaga włączenia w ten proces lokalnych społeczności, konsumentów, naukowców, pracowników, czy też po prostu – obywateli. Strategia powinna uwzględniać ich opinie i oczekiwania, a zarazem wykorzystywać pozytywny potencjał zmian tkwiący w społeczeństwie obywatelskim. Aby się powiodła, musi sprzyjać rozwojowi współpracy, a do tego potrzebny odpowiedni klimat zaufania. Na niewiele zda się choćby najlepszy plan uniknięcia pięciu czy nawet sześciu pułapek rozwojowych, jeżeli na koniec i tak mielibyśmy wpaść w tę siódmą – pułapkę samonapędzającej się „kultury nieufności”. 

Zapraszamy do lektury raportu z badań oraz dziewięciu otwartych memorandów, które w ostatnich dniach trafiły już do rąk bezpośrednich adresatów.

Krzysztof Blusz, Paweł Zerka, WiseEuropa