Poniżej prezentujemy podsumowanie konferencji:

WYNIKI DEBATY ENERGETYCZNEJ

pt. „Alternatywa energetyczna dla Polski – wymiar regionalny na przykładzie województwa warmińsko-mazurskiego"

Zagadnienia ogólne

Dzisiejszą sytuację sektora energetycznego można sprowadzić do następujących stwierdzeń:

a. niska efektywność energetyczna gospodarki – 2,4-krotnie mniej korzystna niż średnia UE27;

b. słabo rozwinięty rynek energii zdominowany przez państwowe skonsolidowane korporacje energetyczne;

c. bardzo słaba dywersyfikacja źródeł i paliw, z nadal dominującą pozycją węgla w produkcji energii elektrycznej przekraczającą 90%;

d. wysoka emisyjność wynikająca z niskiej efektywności wytwarzania energii elektrycznej (sprawność ok. 36% przy możliwościach sięgających 50%) i dominacji węgla zwłaszcza brunatnego w jej wytwarzaniu – wg Europejskiej Agencji Środowiska sięgająca prawie 1,5 kg CO₂eq/EUR PKB;

e. znaczne zaniedbania w wytwarzaniu, dystrybucji i przesyle zwłaszcza energii elektrycznej objawiające się bardzo przestarzałym majątkiem wytwórczym (40% mocy ma 40 lat lub więcej). Sieci elektroenergetyczne są w złym stanie technicznym oraz ich topologia jest niewłaściwa. Daleko posunięta jest dekapitalizacja i wyniszczenie techniczne, co nie gwarantuje odpowiedniej jakości usług energetycznych na całym obszarze naszego kraju.

W związku z tym podstawowe dylematy stojące przed energetyką Polską to:

a. Zapewnienie wystarczającej produkcji energii elektrycznej po roku 2015, kiedy można spodziewać się znacznych deficytów;

b. Spełnienie wymagań pakietu energetyczno-klimatycznego do roku 2020 oraz dalszej redukcji gazów cieplarnianych na poziomie 95% do roku 2050;

c. Doprowadzenie do zapewnienia usług energetycznych na wysokim poziomie na terenie całego kraju;

d. Wykorzystanie sektora energetycznego do budowania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki.

Biorąc pod uwagę obecną sytuację oraz wyzwania w perspektywie kilkunastu lat, jak i do 2050, to polityka energetyczna Polski w wymiarze regionalnym powinna przede wszystkim stawiać na:

• znaczny wzrost efektywności przede wszystkim w wyniku: zmniejszenia zużycia ciepła, wzrostu efektywności energetycznej i zasadniczej poprawy sprawności wytwarzania oraz przesyłania energii elektrycznej i cieplnej, a także zwiększenia sprawności wykorzystania energii przez odbiorców końcowych. Jednocześnie wzrost efektywności wpływa na tworzenie miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości przy niskich kosztach inwestycyjnych i braku kosztów eksploatacyjnych oraz na znaczny wzrost poparcia społecznego;

• pobudzenie rozwoju OZE, które oprócz korzyści wynikających z rozwoju energetyki rozproszonej i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, przynosi kolejne nowe miejsca pracy, stymuluje rozwój przedsiębiorczości przy dużym poparciu społecznym;

• rozwój sieci elektroenergetycznych ze szczególnym uwzględnieniem dostosowania do potrzeb energetyki rozproszonej.

Przyjęcie takiego rozproszonego modelu energetyki oznacza zasadniczą zmianę widzenia relacji jednostka wytwórcza, przesył, dystrybucja i odbiorca. Regionalna strategia rozwoju energetyki rozproszonej w istotny sposób powinna być powiązana z budowaniem efektywnych (w sensie energetycznym) i bazujących na odnawialnych źródłach energii, strukturach przestrzennych, które można zdefiniować następująco:

• dom „energetyczny" – istotą jest wykorzystanie ofert przemysłu urządzeń rozproszonej energetyki do zintegrowanego zarządzania na rzecz pokrycia potrzeb obejmujących energię elektryczną, komfort cieplny, transport, a zwłaszcza budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego); wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach „złożonych";

• gospodarstwo rolne „energetyczne" – istota to dywersyfikacja produkcji i ryzyka gospodarstwa, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego; wykorzystanie kolektorów słonecznych w mikrobiogazowniach, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach „złożonych";

• gmina wiejska „energetyczna" – istota to wykorzystanie zasobów rolnictwa energetycznego, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w ogniwach fotowoltaicznych, elektrowniach wodnych ultraniskospadowych oraz technologiach „złożonych";

• miasto (osiedle) „energetyczne" – istota to włączenie transportu w obszar energetyki miasta, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach złożonych).

Dokonanie takiej zasadniczej zmiany wymaga istotnego wzmocnienia pozycji i odpowiedzialności władz regionalnych i lokalnych za zaopatrzenie w energię w postaci małych lokalnych hybrydowych, inteligentnych systemów energetycznych.

Dyskusja

Zgodnie z zasadami metody World Cafe dyskusja prowadzona była w trzech rundach odpowiadających trzem wybranym tematom do dyskusji. Uczestnicy podzieleni zostali na trzy grupy od 10 do 15 osób. W każdej rundzie każda grupa dyskutowała nad jednym z trzech zaproponowanych zagadnień. Wśród uczestników dyskusji znaleźli się przedstawiciele samorządów lokalnych (gminnych, powiatowych oraz wojewódzkich), przedstawiciele biznesu, firm energetycznych, jak również środowisk naukowych i eksperckich (m.in. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i Warmińsko-Mazurskiej Agencji Energetycznej). Zakres tematyczny dyskusji dotyczył:

• Szans i barier rozwoju energetyki rozproszonej;

• Tworzenia lokalnych hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię – rola powiatów i gmin;

• Ubóstwa energetycznego i jakość usług energetyczny.
  
  

Przy próbie charakterystyki regionu uczestnicy konferencji często odwoływali się do kwestii ochrony przyrody i planowania przestrzennego. Niestety nie wszyscy jednakowo postrzegali ideę rozwoju zrównoważonego – poza licznymi głosami o konieczności oceny wpływu i dostosowania planowanych inwestycji do wrażliwości ekosystemów, pojawiły się też opinie wskazujące ochronę środowiska jako barierę dla rozwoju energetyki rozproszonej. Mówiono wręcz o konfliktach z przyrodą objętą różnorodnymi formami ochrony, w tym jako parki krajobrazowe i obszary Natura 2000.

Do barier zaliczono także brak rzetelnej, obiektywnej informacji na temat odnawialnych źródeł energii. Uwagi te dotyczyły zarówno mediów, które temat podejmują rzadko i powierzchownie, jak i ekspertów, których wiedza, jest „towarem" ekskluzywnym, trudno dostępnym dla potencjalnego inwestora i zwykłego obywatela. Potwierdzeniem tych opinii były przywoływane przykłady społecznych konsultacji przedsięwzięć wykorzystujących OZE, które przez brak rzeczowych argumentów po obu stronach prowadziły do napięć, nieuzasadnionych protestów czy wręcz blokowania budowy farm wiatrowych czy instalacji do spalania biomasy. Wyjściem z tej sytuacji, wskazywanym przez wszystkich uczestników dyskusji, jest nieustanna edukacja.

Część z dyskutantów podnosiła problemy, z jakimi na etapie realizacji inwestycji w OZE borykają się przedstawiciele biznesu energetycznego. Podstawowym są oczywiście wysokie koszty, ale nie tylko – liczne głosy odnosiły się do kwestii prawnych, w tym dowolności interpretacji niektórych przepisów. Mowa była m.in. o lokalnym podatku w wysokości 2% wartości inwestycji i pozwoleniu wodnoprawnym, niezbędnym dla uruchomienia elektrowni wodnej, które wydawane są na maksymalnie 10 lat. Przedsiębiorcy nie czują także wsparcia ze strony samorządów. W ich ocenie, bez systemu ułatwień i preferencji, np. w dostępie do dotacji w ramach RPO, trudno będzie o rzeczywisty rozwój energetyki rozproszonej w tym regionie. Dowodem na ten stan rzeczy są dwa dokumenty o randze wojewódzkiej: strategia rozwoju i strategia innowacji, w których próżno doszukać się wzmianek o odnawialnych źródłach energii. Efekt jest przygnębiający – w województwie warmińsko-mazurskim przyznano najmniej dotacji do inwestycji w OZE ze środków NFOŚiGW.

Co ważne, na rozwój energetyki rozproszonej w regionie wpływają także uwarunkowania w skali krajowej. W tym kontekście mowa była o wyraźnych priorytetach rządu RP, a dokładnie – wyborze energetyki jądrowej, jako jedynej mogącej zapewnić bezpieczeństwo energetycznie Polsce i Polakom. Takie decyzje mają bowiem wpływ m.in. na kształtowanie wojewódzkiej strategii bezpieczeństwa energetycznego, znów, jak można się domyślać, bez udziału OZE.

Wśród tych licznych barier uczestnicy dyskusji raz po raz powracali jednak do szans rozwoju, jakie kryją się w regionie Warmii i Mazur. Kluczowe w tym momencie wydaje się rzetelne i kompletne rozpoznanie dostępnych technologii OZE, z uwzględnieniem różnic w ich wykorzystaniu na terenach wiejskich i miejskich oraz z pełnym wykazem kosztów (także środowiskowych) takich inwestycji. W tym kontekście wspomniane zostało innowacyjne narzędzie, jakim jest internetowy kalkulator oraz potrzeba przeliczenia kosztów inwestycji na zysk z jej eksploatacji dla przykładowego „Kowalskiego". Wyposażony w taką wiedzę, wspartą edukacją i systemowymi rozwiązaniami, region powinien zostać liderem w skali całego kraju w wykorzystaniu energetyki rozproszonej.

• Zbieżność interesów lokalnych, regionalnych i krajowych w gospodarce energetycznej. Wspólne dla wszystkich grup elementy mogą być zdefiniowanej przez:

• Czynnik sprawczy dla rozwoju hybrydowych systemów energetycznych leży w planowaniu i zarządzaniu.

• Konieczna jest zmiana podejścia do planowania energetycznego w gminie; lokalna polityka energetyczna to pożądany mechanizm wsparcia rozwoju rynku energii oraz hybrydowych systemów energetycznych.

W czasie dyskusji identyfikowane była problemy i bariery związane z budową lokalnych hybrydowych systemów energetycznych. Najważniejsze wątki dyskusji to:

1. Strategiczne planowanie energetyczne na szczeblu lokalnym

• Brak zrozumienia władz samorządowych (gmin) dla instrumentów planowania energetycznego na szczeblu lokalnym tj. założeń do planów i planów zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe;

• Brak instrumentów / mechanizmów mobilizujących do tworzenia planów; brak sankcji za brak planów;

• Tylko niewielki odsetek gmin w woj. warmińsko–mazurskim posiada instrumenty lokalnego planowania energetycznego;

• Plany (założenia do planów) tworzone są bez poparcia stosownymi analizami i studiami np. w zakresie potencjałów energetycznych dla OZE, warunków ekonomicznych itd.;

• Plany (założenia do planów) są ogólnikowe, krótkoterminowe i bardzo często ograniczają się wyłącznie do działań proponowanych przez firmy energetyczne działające na terenie gminy;

• Nie ma instrumentów monitorowania realizacji działań zapisanych w planach (założeniach do planów);

• Brak spójności planowania przestrzennego z planowaniem energetycznym.

2. Motywacja i kompetencje samorządów

• Brak motywacji samorządów dla tworzenia ambitnej polityki energetyczne (brak zrozumienia);

• Brak obowiązku planowania energetycznego na szczeblu wojewódzkim i powiatowym, co tworzy olbrzymią przestrzeń lukę między strategiami krajowymi i lokalnymi.

3. Mechanizmy wsparcia dla hybrydowych systemów energetycznych

• W Polsce brakuje stabilnego prawa i mechanizmów dla wsparcia małych innowacyjnych technologii OZE;

• Innym elementem problemowym jest zły stan techniczny sieci.

4. Opłacalność inwestycji w hybrydowe systemy energetyczne oparte o OZE

• Obecnie istnieje możliwości dofinansowania w ramach środków unijnych. Wg informacji od uczestników debaty, w woj. warmińsko-mazurskim korzystanie np. z Regionalnego Programu Operacyjnego jest utrudnione dla inwestycji z zakresu energetyki przyjaznej środowisku, co wynika z przeoczenia przy formułowaniu kryteriów dofinansowania;

• W regionie (zdaniem uczestników) brakuje informacji o możliwym wsparciu finansowym projektów OZE(zarówno na szczeblu gminnym, powiatowym, a przede wszystkim wojewódzkim).

Wnioski z dyskusji

Wynikiem dyskusji był pomysły i propozycje możliwych działań w celu promocji budowy lokalnych hybrydowych systemów energetycznych. Najważniejsze wnioski to:

Ad 1. Strategiczne planowanie

• Konieczne jest budowanie zrozumienia dla mechanizmów lokalnego planowania energetycznego;

• Planowanie powinno mieć (optymalnie) charakter dwuetapowy i obejmować tworzenie:

Założeń do planu

Plan wykonawczy zapotrzebowania na energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe

Takie ujęcie pozwala gminie na większy udział i wpływ na działania podejmowane przez firmy energetyczne w gminie (Przedstawiciel zakładu energetycznego uczestniczący w dyskusji przekonywał ,że zakłady energetyczne są otwarte na współpracę i chętnie włączyłyby się w tworzenie planów energetycznych);

• Uczestnicy dyskusji zaproponowali, aby warunkiem otrzymania dofinansowania z programów RPO dla gmin było posiadanie planu (założeń do planu);

• Pomocne dla gmin było by podjęcie tematu planowania energetycznego przez powiaty, (które mają lepsze niż gminy możliwości działania) np. podczas konwentu gmin. Powiaty mogłyby prowadzić działania w zakresie monitoringu rozwoju energetyki przyjaznej środowisku i budowania systemów hybrydowych w gminach leżących na jej terenie.

Ad 2. Motywacja i kompetencje samorządów

• Konieczne są programy szkoleniowe oraz dobre przykłady lokalnego planowania energetycznego (rola m.in. agencji energetycznej);

• Oczekuje się zaangażowanej roli województwa i powiatów jako łącznika między krajowym i lokalnym planowaniem energetycznym.

Ad 3. Mechanizmy wsparcia dla hybrydowych systemów energetycznych

• Tam, gdzie jest to możliwe konieczne jest działanie w zakresie wspierania systemów hybrydowych na szczeblu wojewódzkim, gminnym (np. realizacja celowych programów);

• Zaangażowana postawa samorządów jest konieczna.

Ad 4. Opłacalność inwestycji w hybrydowe systemy energetyczne oparte o OZE

• Budowanie lokalnych systemów hybrydowych w oparciu o OZE jest kosztowne i bez wsparcia rządu/samorządu bardzo trudno będzie technologiom zaistnieć na konkurencyjnym rynku energii;

• Tworzenie sprzyjających warunków dla inwestorów.

Wysokie koszty energii wynikają także z silnych pozycji monopolistyczny dostawców energii elektrycznej, ciepła i gazu. Nie są oni zainteresowani nie tylko niskimi cenami energii ale także jej oszczędzaniem u użytkownika, czy ograniczeniem strat w sieci. Nie widzą w związku z tym potrzeby wspomożenia użytkowników w wiedzę fachową i środki finansowe mogące służyć oszczędzaniu energii czy jej poszanowaniu. Tak naprawdę ważna jest jedynie sprzedaż i to jak najwyższa. Bez tworzenia bardziej rynkowego systemu zaopatrzenia w energię, choć częściowego przełamania monopolu, bardziej efektywne użytkowanie energii będzie utrudnione. Tworzenie lokalnych, hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię wykorzystujących wytwarzanie energii w rozproszeniu z dużym udziałem OZE jest jedną z dróg przełamywania monopolu.

Indywidualnym użytkownikom energii brak świadomości przysługujących im praw, co do dostarczania energii o wysokiej jakości (np. utrzymanie stale napięcia na poziomie 230V, brak wyłączeń, zapewnienie temperatury w pomieszczeniach na gwarantowanym poziomie, wysoka jakość dostarczanego gazu). Pozycje monopolistyczne dostarczycieli energii, skomplikowane i złożone procedury dochodzenia swoich racji, co do zapewnienia usług energetycznych na właściwym gwarantowanym poziomie, powodują rezygnację z jakichkolwiek starań dochodzenie swoich praw przez użytkowników końcowych włączając w to staranie się o ewentualne rekompensaty. Brak dostarczanie usług energetycznych na gwarantowanym poziomie może powodować straty np. w gospodarstwach hodowlanych, laboratoriach. Być może wprowadzenie inteligentnych systemów zarządzania energią wraz z inteligentnymi licznikami przyczyni się do poprawy sytuacji.

Propozycje rozwiązań szczegółowych:

• znacząca skala ubóstwa energetycznego wymaga skoncentrowania się na działaniach informacyjnych lub pomocy finansowej dla grupy rodzin jedno- dwu- osobowych o niskich dochodach.

• dalsze zachęcanie spółdzielni, wspólnot mieszkaniowych do poprawy zarządzania ciepłem wraz z podjęciem działań termo modernizacyjnych (nastąpiła poprawa w tym zakresie, wciąż jednak potrzebne są dalsze działania).

• mobilizowanie organizacji pozarządowych poprzez programy wsparcia do podjęcia współpracy z rodzinami o niskich dochodach, zagrożonych ubóstwem energetycznym. Lokalne organizacje pozarządowe mogłyby pomagać we wprowadzaniu prostych, gospodarskich rozwiązania służącym oszczędzaniu i poszanowaniu energii, skutkujących obniżaniem rachunków za energię.

• wprowadzenie systemu wsparcia finansowego dla rodzin zagrożonych ubóstwem energetycznym o niskich dochodach na zakup energooszczędnego sprzętu domowego. W ten sposób obniżyć w tych rodzinach rachunki za energię.

• wprowadzenie elastycznego systemu płacenia rachunków dostosowanego do potrzeb i możliwości klientów (termin płatności, raty, rabaty itp.), a nie do systemu funkcjonującego w przedsiębiorstwie energetycznym.

• przewidzenie w środkach jakimi obecnie dysponują, albo będą dysponować regiony (fundusze UE, fundusze ekologiczne itp.) programów wsparcia dla indywidualnych użytkowników na drobne przedsięwzięcia przyczyniające się do oszczędzania lub poszanowania energii.

• wprowadzenie dla rodzin dotkniętych ubóstwem energetycznym w znacznym stopniu i mających trudności w płaceniu rachunków za energię zasady przedpłat w oparciu o system wykupu kart do liczników tak jak to stosuje się w telefonii komórkowej.

• przeprowadzenie w spółdzielniach, wspólnotach z udziałem użytkowników lokali mieszkalnych przeglądu rzeczywistych kosztów wraz z oceną jakości dostarczanych usług energetycznych, aby podjąć rozmowy z dostarczycielami usług na temat weryfikacji ponoszenia nieuzasadnionych kosztów.

• wprowadzenie systemu przekazywania dodatków socjalnych zarządzającym nieruchomością w sytuacji, kiedy rodziny dostające je nie mogą ich otrzymać, gdyż nie płacą na bieżąco czynszu. Środki te mogły służyć pokryciu rachunków za energię.

• wprowadzenie obowiązkowego audytu z wykorzystaniem kamery termowizyjnej po przeprowadzeniu prac termo modernizacyjnych, tak, aby ustalić rzeczywisty ich efekt.

• zapewnienie każdej rodzinie minimum energii na najniższym standardzie (np. tylko energia elektryczna do podstawowego oświetlenia i pracy lodówki) nie zależnie od płacenia przez nie rachunków. Wzrost poboru ponad minimum obowiązkowo płatny z silnym jego egzekwowaniem. Taki system może przyczynić się do zmniejszenia kradzieży energii i w konsekwencji nie powodować dodatkowych kosztów.

• wprowadzenie na poziomie lokalnym rzecznika praw użytkowników energii w celu wzmocnienia pozycji rzecznika praw konsumentów w tym zakresie, który obecnie nie jest przygotowany do pełnienia tej funkcji. Niezbędnym jest wyposażenie go w możliwość niezależnego (od dostawcy energii czy użytkownika) przeprowadzania pomiarów jakości usług energetycznych np. poziomu napięcia w gniazdkach. 
  

Konkluzja końcowa

Ważna rola w rozwoju alternatywnego podejścia do energetyki przypada województwu warmińsko-mazurskiemu, które posiada znaczne zasoby dla energetyki odnawialne. Powinno ono dążyć do istotnego wzrostu samowystarczalności w zaopatrzeniu w energię, włączając w to zasadniczą poprawę efektywności energetycznej oraz dążenie do uzyskania wysokiego udziału energetyki odnawialnej w tzw. miksie energetycznym. Regionalna strategia rozwoju energetyki rozproszonej w istotny sposób powinna być powiązana z budowaniem efektywnych (w sensie energetycznym) i bazujących na odnawialnych źródłach energii, strukturach przestrzennych.