Było to trzecie spotkanie z cyklu regionalnych konferencji poświęconych polityce energetycznej, kierunkom jej rozwoju oraz szansom i zagrożeniom wykorzystania alternatywnych oraz tradycyjnych źródeł energii.

Zagadnienia ogólne

Dzisiejszą sytuację sektora energetycznego można sprowadzić do następujących stwierdzeń:

a. niska efektywność energetyczna gospodarki – 2,4-krotnie mniej korzystna niż średnia UE27;

b. słabo rozwinięty rynek energii zdominowany przez państwowe skonsolidowane korporacje energetyczne;

c. bardzo słaba dywersyfikacja źródeł i paliw, z nadal dominującą pozycją węgla w produkcji energii elektrycznej przekraczającą 90%;

d. wysoka emisyjność wynikająca z niskiej efektywności wytwarzania energii elektrycznej (sprawność ok. 36% przy możliwościach sięgających 50%) i dominacji węgla zwłaszcza brunatnego w jej wytwarzaniu – wg Europejskiej Agencji Środowiska emisyjność całej gospodarki sięgająca prawie 1,5 kg CO₂eq/EUR PKB;

e. znaczne zaniedbania w wytwarzaniu, dystrybucji i przesyle zwłaszcza energii elektrycznej objawiające się bardzo przestarzałym majątkiem wytwórczym (40% mocy ma 40 lat lub więcej). Sieci elektroenergetyczne są w złym stanie technicznym oraz ich topologia jest niewłaściwa. Daleko posunięta jest dekapitalizacja i wyniszczenie techniczne, co nie gwarantuje odpowiedniej jakości usług energetycznych na całym obszarze naszego kraju.

W związku z tym podstawowe dylematy stojące przed polską energetyką to:

a. zapewnienie wystarczającej produkcji energii elektrycznej po roku 2015, kiedy to można spodziewać się znacznych deficytów;

b. spełnienie wymagań pakietu energetyczno-klimatycznego do roku 2020 oraz dalszej redukcji gazów cieplarnianych na poziomie 95% do roku 2050;

c. doprowadzenie do zapewnienia usług energetycznych na wysokim poziomie na terenie całego kraju;

d. wykorzystanie sektora energetycznego do budowania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki.

Biorąc pod uwagę obecną sytuację oraz wyzwania w perspektywie kilkunastu lat, jak i do 2050, to polityka energetyczna Polski w wymiarze regionalnym powinna przede wszystkim stawiać na:

• znaczny wzrost efektywności przede wszystkim w wyniku: zmniejszenia zużycia ciepła, wzrostu efektywności energetycznej i zasadniczej poprawy sprawności wytwarzania oraz przesyłania energii elektrycznej i cieplnej, a także zwiększenia sprawności wykorzystania energii przez odbiorców końcowych. Jednocześnie wzrost efektywności wpływa na tworzenie miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości przy niskich kosztach inwestycyjnych i braku kosztów eksploatacyjnych oraz na znaczny wzrost poparcia społecznego;

• pobudzenie rozwoju OZE, które oprócz korzyści wynikających z rozwoju energetyki rozproszonej i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, przynosi kolejne nowe miejsca pracy, stymuluje rozwój przedsiębiorczości przy dużym poparciu społecznym;

• rozwój sieci elektroenergetycznych ze szczególnym uwzględnieniem dostosowania do potrzeb energetyki rozproszonej.

Przyjęcie takiego rozproszonego modelu energetyki oznacza zasadniczą zmianę widzenia relacji jednostka wytwórcza, przesył, dystrybucja i odbiorca. Regionalna strategia rozwoju energetyki rozproszonej w istotny sposób powinna być powiązana z budowaniem efektywnych (w sensie energetycznym) i bazujących na odnawialnych źródłach energii, strukturach przestrzennych, które można zdefiniować następująco:

• dom "energetyczny" – istotą jest wykorzystanie ofert przemysłu urządzeń rozproszonej energetyki do zintegrowanego zarządzania na rzecz pokrycia potrzeb obejmujących energię elektryczną, komfort cieplny, transport, a zwłaszcza budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego); wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach "złożonych";

• gospodarstwo rolne "energetyczne" – istota to dywersyfikacja produkcji i ryzyka gospodarstwa, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego; wykorzystanie kolektorów słonecznych w mikrobiogazowniach, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach "złożonych";

• gmina wiejska "energetyczna" – istota to wykorzystanie zasobów rolnictwa energetycznego, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w ogniwach fotowoltaicznych, elektrowniach wodnych ultraniskospadowych oraz technologiach "złożonych";

• miasto (osiedle) "energetyczne" – istota to włączenie transportu w obszar energetyki miasta, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach złożonych).

Dokonanie takiej zasadniczej zmiany wymaga istotnego wzmocnienia pozycji i odpowiedzialności władz regionalnych i lokalnych za zaopatrzenie w energię w postaci małych lokalnych hybrydowych, inteligentnych systemów energetycznych.

Dyskusja

Zgodnie z zasadami metody World Cafe dyskusja prowadzona była w trzech rundach odpowiadających wybranym tematom do dyskusji. Uczestnicy konferencji podzieleni zostali na trzy grupy. W każdej rundzie każda grupa dyskutowała nad jednym z trzech zaproponowanych zagadnień. Wśród uczestników dyskusji znaleźli się przedstawiciele samorządów lokalnych (gminnych, powiatowych oraz wojewódzkich), przedstawiciele biznesu, firm energetycznych, jak również środowisk naukowych i eksperckich.

Zakres tematyczny dyskusji dotyczył:

• uwarunkowań rozwoju energetyki rozproszonej;

• tworzenia lokalnych hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię;

• ubóstwa energetycznego i jakości usług energetycznych.

Podsumowanie dyskusji pt.: Jak samorządy i prosumenci mogą skorzystać z nadchodzącej przebudowy energetyki?

W pierwszej kolejności zwracano uwagę na potrzebę stworzenia w gminach stanowiska energetyka, który byłby odpowiedzialny przede wszystkim za promowanie efektywności energetycznej i rozwoju odnawialnych źródeł energii. Jednocześnie negocjowałby umowy co do zaopatrzenia gminy w różne media, a także poszukiwałby środków i wsparcia dla rozwiązywania lokalnych problemów energetycznych. Prawidłowe ukształtowanie takiego stanowiska nie tylko nie obciążałoby dodatkowo budżetu gmin, ale ponadto mogłoby przynieść znaczące korzyści finansowe. Przykładem korzyści, jakie ono ze sobą niesie, jest miasto Bielsko-Biała, gdzie w wydziale zajmującym się tylko energetyką pracuje aż siedem osób.

Uczestnicy dyskusji podkreślali szczególną rolę planowania przestrzennego. Istnieje wyraźna potrzeba wydzielenia obszarów dla różnych typów energetyki odnawialnej, czyli gdzie można lokalizować bez ograniczeń, gdzie z ograniczeniami, a gdzie nie można w ogóle. Z góry wiadomo byłoby, jakie ograniczenie są związane z obszarami Natura 2000. Dzięki temu obniżono by ryzyko inwestowania.

Podczas debaty zwracano także uwagę na częste zmiany przepisów, złożoność procedur oraz ich czasochłonność. W szczególności dotyczy to wszelkich pozwoleń. Mówiono o ograniczeniach wynikających z obszarów Natura 2000, gdzie brak planów ochrony powoduje, że Regionalna Dyrekcja Ochrony Śródowiska woli wydać decyzje negatywne tak na wszelki wypadek.

Wiele miejsca w dyskusji poświecono partnerstwu publiczno-prywatnemu (PPP), które nie funkcjonuje w województwie świętokrzyskim. Natomiast w Wielkiej Brytanii aż ok. 80% przedsięwzięć lokalnych realizowanych jest w ramach PPP. W Polsce, w tym w województwie świętokrzyskim, głównym powodem znikomej liczby takich inicjatyw jest brak zaufania i nie do końca przejrzyste przepisy. Zwracano uwagę, że tzw. wielki biznes traktuje władze gminy w sposób lekceważący, a znowu mały biznes jest przez te władze traktowany niepoważnie. Ważną rolę w przełamaniu tej niemocy mogą odegrać instytucje otoczenia biznesu jak Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii.

Bardzo żywą dyskusję wywołała sprawa projektu ustawy o odnawialnych źródłach energii. Przede wszystkim zwracano uwagę na to, że udostępnione publicznie części wyraźnie wskazują na petryfikację istniejącej sytuacji i słabość projektu. W szczególności za niewłaściwe uznano dalsze wspieranie współspalania i energetyki wodnej wybudowanej przed 1990 r. Podkreślano, że ważnym jest kreowanie rynku na produkowanie i instalowanie urządzeń energetyki odnawialnej, jak np.: kotłów na biomasę, małych i mikrobiogazowni. Podkreślano duże zainteresowanie biogazowniami, gdyż do Agencji Rozwoju i Modernizacji Rolnictwa w pierwszym naborze zgłoszono aż 150 wniosków. W kontekście projektu ustawy podkreślano szansę na wykreowanie w wielu gminach sytuacji, w jakiej z importera energii mogą one stać się eksporterami. W tym celu niezbędne jest przekazywanie gminom wiedzy z zakresu energetyki rozproszonej zarówno co do produkcji, jak i instalowania urządzeń.

Podczas debaty zwracano uwagę na zmieniającą się rolę architektów, którzy choć powoli, ale jednak zaczynają w trakcie projektowania myśleć o efektywności energetycznej i przede wszystkim o zainstalowaniu odnawialnych źródeł energii. Przykładowo jeżeli budynek (dach, elewacje) jest od początku zaprojektowany na potrzeby energetyki słonecznej, to jego koszt nie jest większy niż domu bez tych rozwiązań. Natomiast dostosowanie istniejących budynków do takich rozwiązań wymaga dodatkowych nakładów.

W trakcie dyskusji zwracano także uwagę na nie wystarczająca rolę mediów oraz prowadzonych procesów edukacji. Wyraźnie brak jest rzetelnych informacji o energetyce rozproszonej, jak również środków na prowadzenie na jej rzecz kampanii informacyjno-edukacyjnych.

Zasadniczą zmianę w podejściu do energetyki rozproszonej spowodowałoby wytwarzanie jako produktu fabrycznego mikrorozwiązań dla energetyki rozproszonej, np. mikrobiogazowni. Taki produkt uzyskiwałby od razu certyfikat i nie wymagałby już żadnych dodatkowych uzgodnień ani pozwoleń. Mógłby być instalowany tak jak pralka czy lodówka, które kupujemy, instalujemy i możemy używać. Aby taki proces przebiegał prawidłowo, niezbędne jest wykształcenie instalatorów mikrorozwiązań w energetyce rozproszonej. Jednocześnie takie mikrorozwiązania nie wymagałyby pozwolenia na przyłączenie, ale jedynie zawiadomienia o takim fakcie.

Dla budowania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki w zakresie instalacji OZE ważnym staje się wspieranie innowacyjnych projektów stanowiących o specjalności naszego kraju przez narodowy i wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Przykładem takim jest firma Watt ze Sosnowca będąca trzecim co do wielkości producentem paneli słonecznych w Unii Europejskiej.

W trakcie dyskusji podkreślano, że ważnym instrumentem dla pobudzenia aktywności gospodarstw domowych byłoby uzyskanie ze strony gmin niedużego wsparcia finansowego dla rozwoju odnawialnych energii. Jest to znacznie mocniejszy instrument zainteresowania niż wiedza czy świadomość.

W trakcie rozmów zwrócono również uwagę na nową perspektywę finansową w ramach budżetu UE, której środki powinny co najmniej w 20% być przeznaczone na budowanie gospodarki niskowęglowej. Podkreślano konieczność integrowania różnych funduszy co prawdopodobnie będzie miało miejsce. Przykładem, którym się posłużono, to konieczność likwidacji do roku 2030 dachów pokrytych eternitem. Można by znacznie taniej zastosować energetykę solarną, gdyby w trakcie wymiany pokrycia wprowadzić panele słoneczne albo fotowoltaikę.

Zaznaczono także, że w bankach występuje nadpłynność środków i istnieje potrzeba dobrych projektów, które mają szansę na ich sfinansowanie.

Podsumowanie dyskusji pt.: Układy hybrydowe w planowaniu energetycznym

Do najważniejszych zidentyfikowanych barier należą:

• niski stopień wypełnienia ustawowego obowiązku realizacji planów/założeń zaopatrzenia gminy w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe – szacuje się, że 27% gmin w województwie świętokrzyskim posiada założenia do planów, w rzeczywistości liczba ta jest niższa (z uwagi na brak aktualizacji);

• słabość planowania przestrzennego, brak ogólnych planów zagospodarowania przestrzennego; mała elastyczność między studium zagospodarowania przestrzennego, a planami miejscowymi – jeśli dokument nie jest prawem miejscowym, jest zwykle ignorowany;

• niska (choć rosnąca) świadomość ekologiczna społeczności, często bezpodstawne protesty społeczne związane przede wszystkim z realizacją projektów OZE (tj. turbiny wiatrowe, biogazownie) – w związku z powyższym planiści decydują się na rozwiązania jak najmniej kontrowersyjne;

• w gminach, szczególnie małych, trudno wygospodarować osobę lub zespół, który mógłby pełnić w gminie funkcję koordynacji spaw energetycznych – zadania dotyczące energetyki często zlecane są firmom zewnętrznym, a ich jakość jest trudno weryfikowalna;

• brak dyskusji publicznej (w tym konsultacji społecznych) dotyczących wypracowania kompromisowych rozwiązań;

• priorytety władzy lokalnej mają zasięg krótkoterminowy, związany z horyzontem kadencji wyborczej. Jest to barierą w realizacji strategii długoterminowych. Dodatkowo w obliczu ilości inwestycji infrastrukturalnych (tj. gospodarka ściekowa, odpadami itd.) sprawy energetyki schodzą na drugi plan;

• często brakuje inwentaryzacji zasobów (potencjału OZE, efektywności energetycznej) i to zarówno w gminach, powiatach, jak i w regionie; dane, które wykorzystywane są do opracowań, tj. założenia do planów, nie zawsze są wiarygodne;

• liczne problemy z sieciami niskiego napięcia (słaba jakość techniczna, zła topologia) – dla producentów energii rozproszonej przyłączenie do sieci elektroenergetycznej może być problemem nie tylko technicznym, lecz także formalnym (z uwagi na monopol PSE);

• system pomocy finansowej nie zawsze jest efektywny i nie obejmuje wszystkich sektorów (praktycznie nie ma środków pomocowych dla gospodarstw domowych); realne stopy dofinansowania (po uwzględnieniu kosztów kredytowania) są niskie.

Do najważniejszych zidentyfikowanych możliwych do realizacji rozwiązań należą:

• bardzo ważne byłoby wprowadzenie przepisów (wytycznych) na szczeblu krajowym oraz regionalnym, które wymuszałyby uwzględnienie OZE w planowaniu przestrzennym;

• wskazane byłoby stworzenie spójnej strategii rozwoju odnawialnych źródeł energii dla regionu, na podstawie której zidentyfikowano by strefy dla lokalizacji poszczególnych technologii OZE (np. farm wiatrowych, wytyczne dla budowy domów pasywnych itd.);

• dla budowania świadomości ekologicznej, również wśród władz lokalnych konieczne jest uruchomienie programów edukacyjnych i szkoleń, jak również wymiana dobrych praktyk (szczególnie dla ciepłownictwa i oświetlenia) – duża rola samorządów w kampaniach edukacyjno-informacyjnych;

• pożądana byłaby pomoc dla gmin w zakresie sporządzania gminnych planów energetycznych; co zrobić, aby plan nie był dokumentem czysto teoretycznym, jakie kryteria powinny zostać włączone do postępowania przetargowego;

• instrumenty (mechanizmy) wsparcia powinny być rozszerzone również o sektor gospodarstw domowych; przykładem działania może być program wojewódzki, jaki został uruchomiony dla lokalizacji przydomowych oczyszczalni ścieków;

• ważna jest również edukacja gmin w zakresie korzyści wynikających z powołania stanowiska energetyka miejscowego, szczególnie w zakresie oszczędności energii, poprawy jakości powietrza i bezpieczeństwa energetycznego.

Podsumowanie dyskusji pt.: Społeczny punkt widzenia na sektor energetyczny: profil gospodarstw ubogich energetycznie

Uczestnicy wśród czynników, które mogą przyczynić się do znalezienia się w tej grupie wymieniali m.in. bezrobocie, popadnięcie w długi poprzez własne błędne decyzje (zaciągnięte kredyty, pożyczki, leasing), niepewność rynku paliw (modernizacja i zmiana ogrzewania na gaz lub olej opałowy początkowo wydawały się opłacalnymi inwestycjami, z czasem okazały się bardzo drogie przez wprowadzenie akcyzy i duży wzrost cen), brak opieki rodziny (istotne w przypadku osób starszych). Podkreślano szkodliwość likwidacji szkół zawodowych (głównie „budowlanek"), w których młodzież mogła uczyć się zawodu i po których ukończeniu mogła znaleźć pracę. Zamknięcie ww. szkół przyczyniło się do wzrostu bezrobocia wśród ludzi młodych. Poza tym, zmonopolizowany rynek nie daje odbiorcom możliwości wyboru dostawcy i powoduje utrzymywanie wysokich cen.

Rozmówcy przychylali się do opinii, że większość osób bezrobotnych jest bez pracy na własne życzenie – nie chcą pracować. W tym świetle dotacje dla rolników za pozostawienie ziemi odłogiem (nieużytki) okazują się szkodliwe społecznie.

Podczas dyskusji nad przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu podkreślano duże znaczenie gmin i ich aktywizującej roli. Województwo świętokrzyskie charakteryzuje się rozdrobnionym rolnictwem. Jest to niewykorzystany potencjał produkcji biomasy (np. roślin energetycznych), gdyż większość tych terenów to nieużytki rolne. Musi zostać stworzony system zachęt do rozpoczęcia upraw i wsparcia (np. poprzez system premii), by produkcja biomasy opłaciła się. Gmina mogłaby zorganizować sieć dystrybucyjną – zorganizować sprzęt do zbioru i przewiezienia biomasy do biogazowni. Warunkiem koniecznym jest istnienie popytu – rynku zbytu na biomasę. Ze względu na ograniczenia prawne (gmina nie może prowadzić działalności gospodarczej) i finansowe (brak wystarczających środków na podjęcie inwestycji) gmina raczej nie będzie właścicielem zakładu energetycznego, dlatego gminy powinny decydować się na partnerstwa publiczno-prywatne. Inwestorzy zapewnialiby niezbędny kapitał i rynek zbytu dla produkcji biomasy. Takie rozwiązania wspierałyby lokalną gospodarkę – pieniądze pozostawałyby w regionie. Poza tym energetyka rozproszona i odnawialne źródła energii to nowe miejsca pracy.

Obok biogazowni wskazywano inne możliwości produkcji energii (elektrycznej i/lub cieplnej) możliwe do zrealizowania w województwie – małe elektrownie wodne i spalarnie śmieci. Jednak oprócz bariery wejścia (zakłady energetyczne odmawiają wydania zezwolenia na przyłączenie do sieci), mają miejsce protesty społeczne przeciwko budowie biogazowni czy spalarni.

Energetyka rozproszona może być rozwiązaniem przeciwdziałającym ubóstwu energetycznemu – poprzez wzrost konkurencyjności na rynku dostawców może wpłynąć na obniżenie cen energii. Tę teorię poddawano jednak w wątpliwość, uważając, że istnieje zmowa cenowa i nikt nie będzie sprzedawać energii taniej.

Nie bez znaczenia dla zapobiegania ubóstwu energetycznemu, według uczestników, jest edukacja – nauczenie oszczędzania energii, wzrost świadomości i zrozumienia korzyści energetyki rozproszonej oraz OZE, nauczanie nowych zawodów (związanych z nowymi technologiami). Przede wszystkim podkreślano jednak konieczność podjęcia działań aktywizujących, motywujących ludzi do działania.

Konkluzja końcowa

Województwo świętokrzyskie charakteryzuje się znacznym potencjałem w zakresie odnawialnych źródeł energii i jest predysponowane do bycia liderem w rozwoju energetyki rozproszonej. Konieczne jest zatem zniesienie barier oraz wprowadzenie rozwiązań, które w istotnym stopniu mogłyby przyczynić się do uzyskania takiej pozycji. Do najważniejszych barier zidentyfikowanych podczas dyskusji należą: częste zmiany przepisów, złożoność procedur oraz ich czasochłonność, brak realizacji założeń do planów zaopatrzenia gminy w energię elektryczną, ciepło i paliwa gazowe, źle funkcjonujące partnerstwo publiczno-prywatne, a także niska świadomość społeczna, co często skutkuje bezpodstawnym sprzeciwem wobec nowych inwestycji w zakresie OZE. Wskazano na potrzebę przeprowadzania kampanii informacyjno-edukacyjnej oraz pogłębiania dyskusji społecznej. Zdaniem uczestników dyskusji konieczne jest stworzenie spójnej strategii rozwoju odnawialnych źródeł energii dla regionu, ze szczególnym uwzględnieniem planowania przestrzennego w celu wydzielenia obszarów odpowiednich dla rozwoju różnych typów energetyki odnawialnej. Zwrócono także uwagę na potrzebę stworzenia mechanizmów wsparcia finansowego dla gospodarstw domowych oraz powołania w gminach stanowiska koordynatora do spraw energetycznych. W trakcie dyskusji podkreślono także konieczność walki ze zjawiskiem ubóstwa energetycznego oraz potrzebę tworzenia nowych miejsc pracy w regionie, m.in. poprzez rozwój energetyki rozproszonej.