Podstawy funkcjonowania efektywnej instalacji wodociągowej

Trudno sobie wyobrazić brak instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej we współczesnym domu. Instalacja wodociągowa to układ połączonych przewodów, armatury i urządzeń, służący do zaopatrywania budynku w zimną i ciepłą wodę.

Wszystkie pomieszczenia, w których będziemy korzystać z wody, muszą mieć rozprowadzoną instalację wodociągową. Na kształt instalacji wpływa między innymi sposób podgrzewania wody. Gdy ciepła woda jest przygotowywana w podgrzewaczach zamontowanych bezpośrednio przy bateriach, rozprowadza się tylko rury z zimną wodą. Gdy mamy do czynienia z systemem centralnym (dla całego domu), rurę z zimną wodą doprowadza się tylko do urządzenia grzewczego (kotła lub podgrzewacza), a do poszczególnych baterii układa się dwa równoległe przewody: jeden z ciepłą, a drugi z zimną wodą. Przy czym jeżeli punkty czerpalne są znacznie oddalone od kotła czy podgrzewacza, wówczas układa się jeszcze trzeci przewód – cyrkulacyjny. Każdy przewód instalacji ciepłej wody o objętości wewnętrznej powyżej 3 dm³ musi posiadać przewód cyrkulacyjny¹. Instalacja cyrkulacyjna zapewnia stały obieg wody w instalacji wody ciepłej i działa w przypadku braku rozbioru (poboru) wody ciepłej w budynku. Poprawne jej zaprojektowanie i wykonanie pozwala użytkownikom instalacji wodociągowej uzyskać wodę o odpowiedniej temperaturze po upływie czasu nie dłuższego niż kilka sekund, niezależnie od odległości punktu poboru wody od źródła przygotowania ciepłej wody.

Do budynku woda z zewnątrz jest doprowadzana przez przyłącze, od którego przekazywana jest przewodem głównym(lub zespołem przewodów rozprowadzających i pionów) w kierunku podłączeń do poszczególnych punktów poboru. Mogą być one rozprowadzone wzdłuż ścian prostopadle i równolegle do siebie. Układa się je w bruzdach ściennych i przykrywa tynkiem. Wymagany kształt instalacji otrzymuje się, łącząc proste odcinki rur odpowiednimi kształtkami. Jest to tak zwany układ trójnikowy. Instalację wodociągową można też wykonać w systemie rozdzielaczowym. Przewód główny zasila rozdzielacz, od którego są poprowadzone osobne przewody do poszczególnych punktów poboru. Jeśli dom ma więcej niż jedną kondygnację, na każdym piętrze umieszcza się po jednym rozdzielaczu. Rury układa się w warstwie wylewki w podłodze, rzadziej w ścianie, a rozdzielacz montuje w szafce podtynkowej. Połączenie między rozdzielaczem a punktem poboru powinno być wykonane z jednego odcinka rury, aby do minimum ograniczyć możliwość przecieków. Rury powinny być zabezpieczone przed uszkodzeniami mechanicznymi, dlatego odcinki układane w podłodze umieszcza się w rurze ochronnej, w tzw. peszlu. W obu systemach przejścia przez ściany i stropy powinny zostać wykonane w tulejach ochronnych, które – w przypadku prowadzenia wody z kotłowni lub garażu – muszą być gazoszczelne.

Sprawność² instalacji wodociągowej i jej trwałość w sposób zasadniczy wpływają na komfort mieszkania. Stąd też bardzo istotnym zagadnieniem związanym z funkcjonowaniem instalacji wodociągowej jest wybór przewodów wykonanych z odpowiedniego materiału. Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych powszechnie stosowano stosunkowo tanie rury stalowe ocynkowane, które z czasem ulegały korozji. Obecnie coraz powszechniej sięga się po tworzywa sztuczne, które są dużo tańsze od np. rur miedzianych, trwałe, a dodatkowo łatwe w montażu. Wśród nich należy wymienić: PE – polietylen, PB – polibutylen, PP – polipropylen, PVC – polichlorek winylu. Przy doborze materiału na przewody instalacji wodociągowej, poza kosztami i łatwością montażu, należy również wziąć pod uwagę, czy jest on odpowiedni względem jakości wody wodociągowej w danym miejscu.

Sposoby oszczędzania wody

W gospodarstwach domowych wodę zużywa się do gotowania, mycia, sprzątania, prania, zmywania naczyń, spłukiwania ustępu. Wycieki, zła regulacja urządzeń transportujących i złe nawyki użytkowników mogą doprowadzić do marnowania wody. Wycieki z instalacji wodociągowej to przede wszystkim: nieszczelności instalacji wodociągowej, cieknące baterie czerpalne (potocznie zwane kranami) i spłuczki. Aby przeciwdziałać temu zjawisku niezbędne są remonty instalacji i zmiana nawyków użytkowników. Istotne jest również stosowanie wodooszczędnych rozwiązań, aby ograniczyć zużycie wody i koszty z tym związane.
Często stosowanymi rozwiązaniami ograniczającymi zużycie wody w bateriach czerpalnych są:

• rozwiązania zmniejszające strumień wody:
  - perlatory,
  - ograniczniki wypływu (tzw. eko-przyciski),
  - regulatory przepływu,
  - reduktory ciśnienia;

• rozwiązania skracające czas korzystania z baterii:
  - baterie jednouchwytowe,
  - baterie termostatyczne,
  - baterie bezdotykowe i przyciskowe (stosowane głównie w budynkach użyteczności publicznej).

Przez baterie czerpalne, w zależności od ich rodzaju, w ciągu minuty przepływa 12-18 litrów wody. Wartości te możemy zmniejszyć nawet o połowę, odpowiednio do 6-9 l/min, stosując tzw. perlatory. Perlator to rodzaj nakładki (sitka), którą montuje się na końcu wylewki. Jest to element zwiększający optycznie strumień wody poprzez znaczne jej napowietrzenie. Na wypływającą przez perlator wodę wywierane jest podciśnienie, które powoduje zasysanie powietrza przez drobne otworki i mieszanie ich z wodą. Dzięki temu zużywamy nawet o 40% mniej wody. „Eko-przyciski” służą ograniczeniu wypływu wody z baterii czerpalnej (do ok. 5-7 l/min) aby bez powodu nie wywoływać maksymalnego przepływu wody (13-14 l/min). Jednakże gdy chcemy szybko napełnić naczynie wodą, wciśnięcie przycisku umożliwia chwilowe zwiększenie strumienia wody. W ten sposób, korzystając często ze zwykłej nastawy (bez wciśniętego przycisku), ograniczamy strumień o blisko 50%. W przypadku zastosowania tzw. eko-przycisków możliwe jest również zadanie optymalnego stopnia wymieszania wody ciepłej i zimnej by uniknąć częstego korzystania z wody o maksymalnej temperaturze (ograniczenie temperatury wody).

Bateria jednouchwytowa pozwala zaoszczędzić około 30% wody głównie dzięki skróceniu czasu potrzebnego do wyregulowania temperatury i wielkości strumienia użytkowanej wody. Baterie termostatyczne służą utrzymaniu stałej temperatury wody mimo wahań temperatury wody ciepłej w instalacji. Jest to możliwe dzięki zamontowanej w baterii wkładce termostatowej, która reguluje temperaturę wypływającej wody, reagując natychmiast na jej zmianę. Zasada działania jest prosta: w zależności od temperatury i ciśnienia doprowadzanej wody przekrój przewodu ciepłej lub zimnej wody zostaje zmniejszony lub zwiększony za pomocą specjalnego suwaka zaworu. W większości modeli można ustawić wartość z zakresu między 15 a 60°C. Baterie bezdotykowe umożliwiają wypływ wody przez określony czas, ale tylko wtedy, gdy czujnik wylewki wychwyci ruch w określonym obszarze.

W celu ograniczenia zużycia wody można również stosować odpowiednie rozwiązania konstrukcyjne misek ustępowych i spłuczek zbiornikowych. Jednym z przykładów są kompakty wyposażone w rezerwuary o pojemności 6 litrów zamiast 10 litrów. Dobrym, alternatywnym sposobem na regulację zużycia wody jest zastosowanie przycisku „STOP” albo zastosowanie dwudzielnych przycisków, umożliwiających opróżnienie całego lub części zbiornika.

Obecnie zauważalny jest trend wykorzystywania wód opadowych. Zgodnie z badaniami prowadzonymi w 2013 r. przez pracowników Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie³ woda opadowa ma dobrą jakość. Analizowane dotychczas wody opadowe wykazują właściwości podobne do tych charakteryzujących wodę dopuszczoną do wykorzystania w basenach kąpielowych i mają niski poziom zanieczyszczenia bakteriologicznego. Jakość wody opadowej dyskwalifikuje ją jednak jako zdatną do picia i wykorzystania związanego z higieną osobistą. Możliwe jest zaś jej zastosowanie do celów gospodarczych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z dnia 12 kwietnia 2002 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690) z późniejszymi zmianami, dopuszcza się stosowanie wody opadowej w Polsce (§ 126 punkt 3): „W przypadku wykorzystywania wód opadowych, gromadzonych w zbiornikach retencyjnych, do spłukiwania toalet, podlewania zieleni, mycia dróg i chodników oraz innych potrzeb gospodarczych należy dla tego celu wykonać odrębną instalację, niepołączoną z instalacją wodociągową”. W Polsce zastosowanie profesjonalnych systemów do zagospodarowania tzw. deszczówki to wciąż rozwijająca się dziedzina, w krajach Europy Zachodniej jest inaczej. W Belgii na przykład w nowo budowanych budynkach o powierzchni dachu powyżej 100 m² istnieje obowiązek posiadania systemu do gromadzenia wody deszczowej. Można ją wykorzystać np. do podlewania roślin, spłukiwania toalety, a także do prania. Oprócz korzyści finansowych z zastosowania wody opadowej należy podkreślić fakt, że woda ta nie szkodzi pralkom - jest miękka i nie zawiera związków wapnia. Zastosowanie w domu energooszczędnym lub pasywnym systemu zagospodarowania wody deszczowej częściowo uniezależnia właściciela od dostawcy wody. Jest to ważne szczególnie w okresach suszy i zakazów podlewania ogródków wodą wodociągową.

Ciekawym rozwiązaniem dla domów energooszczędnych i pasywnych jest instalacja dualna – umożliwiająca spłukiwanie toalet tzw. wodą szarą. Powstaje ona w wyniku podczyszczenia ścieków nie zawierających fekaliów (tzw. ścieków szarych) m.in. z umywalek, brodzików, wanien i pralek. Instalacja taka wymaga jednak odrębnych systemów przewodów kanalizacyjnych do zbierania ścieków szarych, niezależnie od ścieków z misek ustępowych, a także dwóch instalacji rozprowadzających wodę zdatną do picia i osobno – wodę szarą. Ścieki zawierające fekalia są odprowadzane do zewnętrznej sieci kanalizacyjnej.

Przygotowanie ciepłej wody użytkowej w domu energooszczędnym

W budynku energooszczędnym stosuje się różne systemy przygotowania ciepłej wody użytkowej (c.w.u.). Najczęściej stosowane są następujące systemy:

• indywidualny elektryczny z zasobnikiem,
• indywidualny elektryczny przepływowy,
• indywidualny gazowy z zasobnikiem,
• indywidualny gazowy przepływowy,
• zasilanie z sieci wodociągowej tzw. zdalaczynnej.

W ograniczaniu strat ciepła bardzo istotna jest izolacja termiczna przewodów instalacji wodociągowej. Zmniejsza ona kondensację pary wodnej, a także szumy i drgania. W nowoczesnych systemach przygotowania c.w.u. w celu ograniczenia strat wprowadza się automatyczną regulację temperatury wody oraz pracy pomp cyrkulacyjnych.

Zastosowanie OZE do przygotowania ciepłej wody użytkowej w domu energooszczędnym

W domach energooszczędnych i pasywnych zaleca się stosowanie nowoczesnych zintegrowanych systemów odnawialnych źródeł energii.

Podgrzewanie c.w.u. jest najczęściej realizowane w dwóch systemach. System pierwszy obejmuje pojemnościowy podgrzewacz połączony z instalacją cieczowych kolektorów słonecznych, a rezerwowe źródło ciepła (np. na wypadek szczytowego zapotrzebowania na c.w.u.) stanowi grzałka elektryczna. System drugi obejmuje centralę wentylacyjną z wymiennikiem krzyżowym powietrza wyposażoną w pompę ciepła, której dolnym źródłem jest strumień usuwanego powietrza zużytego oraz strumień powietrza zewnętrznego po przejściu przez rurowy gruntowy wymiennik ciepła. Pompa ciepła ogrzewa wodę użytkową w zbiorniku, który dodatkowo może posiadać wymiennik ciepła połączony z instalacją cieczowych kolektorów słonecznych.

Opłacalną inwestycją jest zastosowanie przydomowej elektrowni wiatrowej do ogrzewania wody. W zależności od chwilowej mocy wytworzonej przez wiatrak, sterownik uruchamia grzałki, a funkcję akumulatora przejmuje zbiornik z wodą. Obecnie stosuje się małe elektrownie wiatrowe – o mocy rzędu kilku kW – wraz z grzałkami do wspomagania konwencjonalnych, domowych systemów grzewczych. Energia elektryczna zasila grzałki w zasobniku wody, który magazynuje ciepło, przydając się do ogrzewania pomieszczeń (c.o.) i wody (c.w.u.). Jest to rozwiązanie tańsze niż zastosowanie akumulatora i inwertera (przetwornicy prądu stałego na zmienny). Ciekawym przykładem zastosowania OZE może być również integrowanie małych elektrowni wiatrowych i modułów fotowoltaicznych z domowymi instalacjami grzewczymi oraz urządzeniami do magazynowania energii cieplnej w wodzie.

W polskich warunkach klimatycznych OZE mogą stanowić wyłącznie fragment systemu przygotowania c.w.u. Z uwagi na wymogi względem temperatury c.w.u. (ważne nie tylko ze względu na komfort, ale przede wszystkim na bezpieczeństwo użytkowania) zawsze konieczne będzie choćby zapewnienie możliwości dogrzania wody w sposób niezależny od warunków pogodowych, czyli z wykorzystaniem np. energii elektrycznej.

Przydomowe oczyszczalnie ścieków i ich efektywność energetyczna

W domach energooszczędnych i pasywnych bez dostępu do kanalizacji zaleca się budowę własnej przydomowej oczyszczalni ścieków. Na rysunku nr 1 przedstawiono schemat przykładowej przydomowej oczyszczalni ścieków. Ścieki z instalacji kanalizacyjnej gromadzone są w osadniku gnilnym, gdzie odbywa się flotacja zanieczyszczeń, sedymentacja zawiesiny i przekształcanie związków organicznych w osady mineralne. Podczyszczone ścieki trafiają do drenażu rozsączającego, gdzie wchodzą w kontakt z powietrzem i są wprowadzane do gruntu. Gazy fermentacyjne z osadnika są odprowadzane przez komin odpowietrzający kanalizacji.

Rys. 1. Zasady działania przydomowej oczyszczalni ścieków z osadnikiem gnilnym i drenażem rozsączającym.

Przydomowe oczyszczalnie mogą stanowić kosztowo alternatywę dla szamba czy zewnętrznej sieci kanalizacyjnej. Dla pięcioosobowej rodziny koszt budowy przydomowej oczyszczalni ścieków wynosi od kilku do kilkunastu tysięcy złotych. Przedział cenowy zależy przede wszystkim od wyboru technologii oczyszczania oraz rejonu kraju, w którym inwestycja jest realizowana. Koszt urządzeń oczyszczalni stanowi zwykle 50-70% kosztów całkowitych. Koszt projektu to średnio 300-800 zł, a 40% wszystkich wydatków wynosi montaż oczyszczalni⁴. Eksploatacja przydomowej oczyszczalni to wydatek rzędu od kilkunastu do kilkudziesięciu złotych miesięcznie. Użytkowanie wiąże się z okresowym wywozem osadu i zużyciem energii. W porównaniu, średni roczny koszt eksploatacji szamba przez czteroosobową rodzinę wynosi 2 400-3 500 zł rocznie (80-100 zł za jeden kurs wozu asenizacyjnego co 2 tygodnie). Czas zwrotu inwestycji we własną oczyszczalnię wynosi od ok. 1,5 roku do nawet kilku lat. Analizując opcję odprowadzania ścieków do systemu kanalizacyjnego dla czteroosobowej rodziny mamy roczny koszt średnio 3 179 zł (160 l/dobę/osobę przy średnim dla kraju koszcie odprowadzenia ścieków kanalizacją równym 3,63 zł/m³). Rozpatrując inwestycję indywidualnie należy brać pod uwagę koszty lokalne, gdyż koszt odprowadzania ścieków kanalizacją może różnić się nawet o 100%.

W przypadku podjęcia decyzji o wykonaniu przydomowej oczyszczalni ścieków należy mieć na uwadze obowiązujące prawo. Jeżeli przepustowość oczyszczalni jest mniejsza niż 7,5 m³ na dobę, nie trzeba mieć pozwolenia na budowę, ale wymagane jest zgłoszenie tego faktu w administracji budowlanej przynajmniej 30 dni przed rozpoczęciem robót budowlanych. Ponadto, jeżeli ilość oczyszczonych ścieków wprowadzanych do wód lub do gruntu należącego do właściciela oczyszczalni nie przekracza 5 m³ na dobę, nie jest konieczne uzyskanie pozwolenia wodno-prawnego. Z kolei jakość ścieków oczyszczonych musi być zgodna z wymogami Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego⁵.

Efektywność energetyczna przydomowych oczyszczalni nie jest wysoka. W sytuacji gdy istnieje możliwość podłączenia się do sieci kanalizacyjnej, system zbiorczy gwarantuje osiągnięcie lepszego efektu ekologicznego, lepszych warunków technicznych i ekonomicznych niż system indywidualny. Użytkowanie systemów indywidualnych jest także droższe od systemu zbiorczego. Przydomowe oczyszczalnie należy prawidłowo zamontować, eksploatować i konserwować na własny koszt, nie ma zabezpieczenia ze strony przedsiębiorstwa wodno-kanalizacyjnego.

Możliwość powtórnego wykorzystania ścieków oczyszczonych w przydomowej oczyszczalni ścieków jest ograniczona z uwagi na obecność dużej ilości mikroorganizmów chorobotwórczych. Dlatego też nie wolno nimi podlewać upraw warzywnych. W zachodniej Europie powszechnie wykorzystuje się ścieki oczyszczone do podlewania trawników i mycia samochodów. Jest to bezpieczne jedynie w przypadku zastosowania technologii oczyszczania, która poza zanieczyszczeniem chemicznym eliminuje ze ścieków również mikroorganizmy patogenne. Przykładem takiego rozwiązania jest np. technologia MBR, w której ścieki są filtrowane przez membrany o średnicach porów porównywalnych z rozmiarem pojedynczej komórki bakteryjnej.

Możliwości dofinansowania

Dotacje na budowę przydomowej oczyszczalni ścieków można pozyskać z gminnych programów w tym zakresie lub z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej – głównie z programu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko⁶.

Myśląc o budowie przydomowej oczyszczalni ścieków warto dowiedzieć się, czy taki program będzie realizowany, ponieważ o dotację można się zazwyczaj starać jedynie przed przystąpieniem do wykonania własnego obiektu. Jeżeli gmina nie prowadzi programu dofinansowania przydomowych oczyszczalni ścieków, można wyjść z inicjatywą obywatelską, w ramach której warto spróbować skłonić władze gminy do konstrukcji programu i ubiegania się o jego dofinansowanie.

Podsumowanie

W Polsce od kilku lat odnotowujemy stały wzrost cen wody, który rocznie sięga średnio 5%. Jednocześnie do kosztów ponoszonych na utrzymanie budynku należy doliczyć opłaty z tytułu zużycia energii elektrycznej. Warto pamiętać, że nadmierne zużycie wody wiąże się również z kosztami podgrzewania ciepłej wody użytkowej. Dzięki zastosowaniu wodooszczędnej armatury można w domu energooszczędnym i pasywnym zaoszczędzić wodę i pieniądze.

Pamiętajmy, że nieszczelność w instalacji wodociągowej, cieknące krany i spłuczki mogą powodować wyciek 1 kropli wody/sek. Można to przeliczyć na 0,7 litra zmarnowanej wody/godz., a 16,8 l wody/dzień, co stanowi 6132 l czyli nieco ponad 6 m³rocznie. Przy cenie wody wraz z odprowadzaniem ścieków do kanalizacji miejskiej na poziomie 10 zł za m³ roczne straty z tytułu nieszczelności będą nas kosztować 60 zł. Przyjmijmy zgodnie z danymi GUS za 2011 rok, że średnie zużycie wody w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosi 100 l dziennie. W skali roku będzie to ok. 37 m³, co przy cenie 10 zł za m3 skutkuje kosztami 370 zł za osobę w ciągu roku. Jeśli założymy, że 40% zużywanej wody podgrzewamy płacąc dodatkowo 15 zł za m³ c.w.u. – czyli 220 zł rocznie – to koszty związane z zużyciem wody wyniosą około 600 zł/rok/mieszkańca. Przyjmując, że zastosowanie wyżej wymienionych urządzeń służących zmniejszeniu zużycia wody da nam około 40% oszczędności czyli 220 zł/rok/mieszkańca, przy czteroosobowej rodzinie oszczędności w kosztach związanych ze zużyciem wody sięgną 1000 zł/rok. Dla przeciętnej rodziny są to pieniądze, które warto wygospodarować.

Przypisy:
1. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690)
2. Wielkość fizyczna określająca w jakim stopniu instalacja wodociągowa przesyła wodę występującą w jednym miejscu do innego miejsca w instalacji, stosunek ilości wody wysłanej przez instalację do ilości wody dostarczanej do tej samej instalacji.
3. Rogasik M., Piasny M., Kompletne systemy zagospodarowania deszczówki, [w:] „Wodociągi i Kanalizacja”, nr 2 (120)/2014 - Badania jakości wód w Jastkowie k. Lublina 14 maja 2013 r.
4. Lewandowska M., Warunki budowy przydomowych oczyszczalni ścieków, portal Wodkaneko.pl (www.wodkaneko.pl/artykuly/warunki-budowy-przydomowych-oczyszczalni-sciekow-59673-6)
5. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2006 r. Nr 137, poz. 984 z późniejszymi zmianami)
6. Więcej informacji można znaleźć na stronie Portalu Funduszy Europejskich (www.pois.gov.pl/Projekty/Strony/Projekty_POIiS.aspx)

dr inż. Arkadiusz Węglarz, mgr Magdalena Wielomska
Krajowa Agencja Poszanowania Energii SA

ChronmyKlimat.pl
Energooszczędne 4 kąty

Źródła:
Gassner A. (tłum. Bartkiewicz B.), Instalacje sanitarne. Poradnik dla projektantów i instalatorów, WNT, 2008
Chudzicki J., Sosnowski S., Instalacje wodociągowe- projektowanie, wykonanie, eksploatacja, Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa 2004, 2009, 2011
Królikowska J., Królikowski A., Wody opadowe. Odprowadzanie, zagospodarowanie, podczyszczanie i wykorzystanie, Wyd. Seindel-Przywacki, 2012
Losch H. A., Woda deszczowa dla domu, Wyd. Arkady, Warszawa 1998
Skwarzyńska A. i in., Wody opadowe w gospodarstwie domowym, [w:] „Wodociągi i Kanalizacja”,nr 2 (120)/2014
Rogasik M., Piasny M., Kompletne systemy zagospodarowania deszczówki, [w:] „Wodociągi i Kanalizacja”, nr 2 (120)/2014
Misiun A., Kancelaria Radców Prawnych Zygmunt Jerzmanowski i Wspólnicy, Przydomowe oczyszczalnie ścieków, [w:] „Wodociągi i Kanalizacja”, nr 12 (118)/2013
Oniszk-Popławska A. i in., Z energetyką przyjazną środowisku za pan brat. Energia w gospodarstwie rolnym, Instytut Energetyki Odnawialnej, 2011
Polskie normy przydatne przy projektowaniu wewnętrznych instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych - zasoby portalu internetowego Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (www.pkn.pl ), w tym norma o instalacjach dualnych (system IV zgodnie z PN-EN 12056-1:2002).