Biała księga to podstawa do opracowania krajowych strategii adaptacyjnych państw członkowskich UE. Wyznacza priorytety polityki w zakresie adaptacji do zmian klimatu oraz zaleca skoncentrowanie się na następujących obszarach:

• Zdrowie i polityka społeczna;
• Rolnictwo i leśnictwo;
• Różnorodność biologiczna, ekosystemy i gospodarka wodna;
• Obszary przybrzeżne i morskie;
• Infrastruktura.

Zagadnienie adaptacji do zmieniających się warunków klimatycznych w ostatnich latach nabiera znaczenia ze względu na nasilenie i częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych powodujących ogromne straty materialne i społeczne.

W Europie szkody z powodu powodzi znacznie wzrosły w latach 90. XX w. i w I dekadzie XXI w. Powodzie w Polsce i Czechach w 1997 roku przyniosły straty oceniane na ponad pięć mld euro. W innych krajach również wyrządziły wielkie szkody materialne: we Włoszech, Francji i Szwajcarii w 2000 r. wyceniono je na ponad dziewięć mld euro; w Niemczech, Austrii i Czechach w 2002 r. przekroczyły 17 mld euro; w Wielkiej Brytanii w lecie 2007 r. osiągnęły ponad cztery mld euro. Analizy tendencji zmian wysokości strat z powodu powodzi wykazują, że podstawową rolę w rosnących kosztach odgrywają czynniki społeczne, ekonomiczne i środowiskowe, a nie tylko zmiany klimatyczne.

Drugi problem to kwestie zaopatrzenia w wodę dotyczący obecnie wielu państw członkowskich. Przyczyną niedostatków są częstsze i bardziej dotkliwe susze powodujące degradację i spadek produktywności gleb, a także deficyt wody użytkowej utrudniający zaopatrzenie w nią sektora turystycznego, rolnictwa i gospodarki komunalnej. Upalne lato 2003 r. spowodowało straty w rolnictwie i leśnictwie oceniane na około 10 mld euro – wskutek suszy, pożarów lasów i stresu cieplnego śmierć w krajach Europy Zachodniej poniosło około 40 tys. osób.

Inne niebezpieczne zjawiska to silne wiatry i obfite opady mokrego śniegu lub marznącego deszczu pustoszące lasy, linie energetyczne i telekomunikacyjne. Ogromne są koszty likwidacji skutków tych katastrofalnych zjawisk, naprawy uszkodzonej infrastruktury, dodatkowego zalesiania. Na przykład w lasach Szwecji ekstremalna pogoda niszczy rocznie około cztery mln m sześć. drewna, co przynosi straty w wysokości 100 mln euro.

Zmiany klimatyczne w wielu rejonach górskich wpływają na warunki uprawiania turystyki narciarskiej. Niestabilność pokrywy śnieżnej i podniesienie granicy jej zalegania, a w konsekwencji konieczność naśnieżania stoków, pociąga za sobą dodatkowe koszty, które np. we Francji w latach 1990-2004 wyniosły blisko 500 mln euro, a w Austrii - około 800 mln euro w latach 1995- 2003. Działania te, podtrzymujące rozwój przemysłu turystycznego, mają też negatywne skutki: zagrażają ekosystemom, powodują dodatkowe zużycie energii i wody, zwiększają emisję CO₂.

Już obecnie wdraża się liczne działania adaptacyjne, które rzadko podejmowane są jedynie po to, by łagodzić skutki zmian klimatycznych. Są często spontaniczne, wynikają z innych uwarunkowań niż dostosowanie do zmian klimatu np. prowadzone są ze względów ekonomicznych; by zapobiec zjawiskom katastrofalnym: ochrona przeciwpowodziowa, wzmocnienie budowli zagrożonych silnymi wiatrami; zagospodarować strefę brzegową: ochrona klifów i obszarów depresyjnych; z uwagi na gospodarkę przestrzenną, ochronę zdrowia czy ochronę ekosystemów. Działania te zmniejszają ryzyko związane z różnymi zagrożeniami, a także stwarzają pole doświadczalne do wdrażania innych, które można wykorzystać w przyszłości do adaptacji do zmian klimatu.

Ze względu na horyzontalny charakter i wielokierunkowe konsekwencje wdrażania, strategie adaptacyjne nie mogą być dokumentami autonomicznymi, lecz muszą stanowić element strategii, polityki gospodarczej i społecznej obowiązujących w UE i w państwach członko-wskich. Na poziomie unijnym działania adaptacyjne włączane są do polityki rolnej, gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowej, ochrony zdrowia, ekosystemów, do gospodarki przestrzennej; a także do polityki rozwoju regionalnego – powiązania z mechanizmami finansowymi. W kraju i regionach każda polityka, sektorowa lub regionalna; wymaga analizy w aspekcie włączenia do niej działań adaptacyjnych w sposób najbardziej efektywny.

Konieczność opracowania strategii adaptacyjnej – strategicznego planu adaptacyjnego, wynika ze stanowiska Rządu przyjętego 3 lipca 2009 r. przez Komitet Europejski Rady Ministrów jako wypełnienie postanowień Białej Księgi w sprawie adaptacji do zmian klimatu. Nakreśla ona ramy i ukierunkowuje przygotowanie Europy do skuteczniejszego reagowania na skutki zmian klimatu w UE i krajach członkowskich.

Stanowisko Rządu w sprawie adaptacji do zmian klimatu stwierdza: "W Polsce w związku ze zmianami klimatu można się spodziewać intensyfikacji powodzi na rzekach nizinnych i górskich oraz długotrwałych susz związanych z niedoborem wód. Także wzrost poziomu Bałtyku stanowi m.in. zagrożenie dla infrastruktury technicznej portów, obszarów depresyjnych, spowoduje wzmożenie erozji wybrzeży oraz istotne zmiany ekosystemów morskich i strefy brzegowej. Nasilą się już obserwowane ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak fale upałów, trąby powietrzne, nawałnice. Z tego względu w Polsce na szczeblu rządowym należy opracować strategię działań na rzecz adaptacji w sektorach, uwzględniając ocenę podatności sektorów na zmiany klimatu oraz biorąc pod uwagę analizę kosztów i korzyści możliwych działań adaptacyjnych. Na tej podstawie należy uzupełnić istniejące strategie społecznogospodarcze w kraju i w poszczególnych sektorach gospodarczych. Istotną rolę powinna odgrywać wymiana informacji o wdrażanych przedsięwzięciach i zwiększanie świadomości społeczeństwa na temat potencjalnych konsekwencji zmian klimatu i możliwych indywidualnych działań oraz postępowania w przypadku wystąpienia ekstremalnych zjawisk pogodowych. Na szczeblu lokalnym szczególną uwagę należy skierować na oszczędzanie wody i jej gromadzenie w okresie opadów oraz właściwe planowanie przestrzenne".

Za koordynację prac nad strategią adaptacji sektorów i obszarów do zmian klimatu jest odpowiedzialny minister środowiska i z jego polecenia Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy od września 2011 r. realizuje projekt – "Opracowanie i wdrożenie strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu" o akronimie KLIMADA. Realizacja projektu zakończy się w 2013 r. Rezultaty projektu stanowić będą podstawę do przygotowania strategii krajowych w dwóch perspektywach czasowych: do 2030 r. i okresu 2070–2100.

Głównym celem strategii adaptacyjnej jest zwiększenie odporności gospodarki i społeczeństwa na oczekiwane zmiany klimatu w ostatnich dekadach XXI w. Zamierza się go osiągnąć, realizując następujące cele cząstkowe stanowiące podstawę strategii adaptacyjnej:

• Ocenę oczekiwanych zmian klimatu w Polsce;
• Ocenę wpływu zmian klimatu i wrażliwości społeczeństwa oraz gospodarki na te zmiany;
• Zdefiniowanie niezbędnych działań adaptacyjnych w różnych dziedzinach gospodarki i życia społecznego do zmieniających się warunków klimatycznych z oszacowaniem niezbędnych kosztów;
• Włączenie zagadnień adaptacji do zmian klimatu do polityki społeczno-gospodarczej państwa;
• Zwiększenie świadomości decydentów różnych szczebli o zagrożeniach związanych z wpływem klimatu.

Przygotowanie strategii podzielono na dwa etapy. Pierwszy, którego zakończenie przewidywane jest w I kwartale 2013 r., obejmuje okres do 2030 r.; drugi, obejmujący okres 2070–2100 ma być zakończony do końca 2013 r. W realizacji projektu KLIMADA uczestniczy 14 zespołów eksperckich z następujących dziedzin: klimat Polski, scenariusze zmian klimatu, zasoby i gospodarka wodna, rolnictwo, różnorodność biologiczna i Natura 2000, leśnictwo, strefa wybrzeża, zdrowie, transport, budownictwo, turystyka, gospodarka przestrzenna i społeczności lokalne.

Strategia opiera się na założeniu, że zmiany klimatu są procesem długotrwałym, a ich wpływ na życie społeczne i gospodarcze będzie coraz wyraźniejszy. Ocena przyszłych warunków klimatycznych wykazała, że proces ocieplenia ma już miejsce i będzie dalej postępować. Jednak wyraźnych zmian klimatu, które mogą utrudniać rozwój kraju należy oczekiwać w II połowie XXI w. Jednak, by uniknąć w przyszłości kumulacji kosztów niezbędnych działań adaptacyjnych, ich wdrażane powinno rozpocząć się już teraz i być rozłożone w czasie.

Jak wynika z opracowanych scenariuszy, do końca bieżącego stulecia można oczekiwać, że średnia roczna temperatura powietrza podniesie się o około 3^oC, liczba dni z temperaturą minimalną <0^oC spadnie o połowę, a liczba dni z temperatura maksymalną >25^oC podwoi się. Okres wegetacyjny wydłuży się o około 40 dni. Sumy opadów nie wykazują istotnej tendencji zmian, natomiast zwiększą się maksymalne opady dobowe - o około 30 proc. – z jednoczesnymi dłuższymi okresami bezopadowymi sprzyjającymi suszy.

W przypadku Polski główne zagrożenia obejmują: zmiany bilansu wodnego, w tym zwłaszcza zwiększenie zmienności opadów, spadek plonowania niektórych roślin uprawnych oraz wydłużenie okresu wegetacji chwastów i rozwój populacji szkodników, zmniejszenie różnorodności biologicznej, zwiększenie częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych, w tym powodzi, susz i huraganów. Dodatkowe wyzwania staną przed systemem ochrony zdrowia w konsekwencji większego narażenia ludzi na skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych oraz na choroby do tej pory niewystępujące w naszej strefie klimatycznej.

W przeciwieństwie do procesu ograniczania skali zmian klimatu poprzez redukcję emisji gazów cieplarnianych, który ma wymiar globalny; działania adaptacyjne w znacznym stopniu zależą od warunków lokalnych. Dlatego, by strategia adaptacyjna była skuteczna, konieczne jest uwzględnienie miejscowej specyfiki. Z tego względu kluczową rolę w tworzeniu podstaw adaptacji odgrywają samorządy lokalne i grupy społeczne, w tym m.in. organizacje pozarządowe. Na szczeblu lokalnym szczególną uwagę należy zwrócić na oszczędzanie zasobów wody i jej gromadzenie, stworzenie warunków zabezpieczających życie ludzi i ich mienia przed huraganami oraz dążenie do maksymalnego ograniczenia negatywnych skutków powodzi. Natomiast rolą administracji państwowej jest stworzenie podstaw prawnych, organizacyjnych i materialnych dla takich działań, a także utworzenie systemu monitoringu zmian klimatu i zagrożeń, działań adaptacyjnych oraz systemu wymiany informacji.

Współpraca z sektorem prywatnym powinna obejmować działania adaptacyjne o charakterze technicznym i edukacyjnym, w które bezpośrednio powinny się angażować prywatne przedsiębiorstwa. Należy stwarzać warunki sprzyjające partnerstwu publiczno-prywatnemu, które pozwoli dzielić ponoszone ryzyko i koszty związane z adaptacją do skutków zmian klimatu.

prof. dr hab. Maciej Sadowski
Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy

Artykuł pochodzi z "Biuletynu Klimatycznego" nr 29-31, wydawanego przez Instytut na rzecz Ekorozwoju oraz Polski Klub Ekologiczny Okręg Mazowiecki. Biuletyn jest redagowany we współpracy z członkami Koalicji Klimatycznej – grupą pozarządowych organizacji ekologicznych.