Położona nad Morzem Śródziemnym Barcelona jest szczególnie narażona na skutki zmiany klimatu. Duża gęstość zaludnienia pogłębia zjawisko miejskiej wyspy ciepła, które powoduje wiele problemów zdrowotnych i zagrożeń dla środowiska. Prognozy dotyczące zmiany klimatu przewidują wzrost średniej temperatury w Barcelonie, znaczący spadek ilości opadów, wydłużenie okresów suszy oraz nasilone fale upałów.

W odpowiedzi na prognozowane zagrożenia Barcelona podejmuje starania, aby stać się wzorcowym miastem, które rozwija się zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju i stawia czoła wyzwaniom związanym ze zmianą klimatu oraz gęstością zaludnienia. Stolica Katalonii postawiła na długofalowy projekt sadzenia drzew i dbania o nie. Obecnie opracowuje Plan rozwoju sieci terenów zadrzewionych na okres 2015-2035. Projekt ten wpisuje się w cel miasta, jakim jest rozwój zielonej infrastruktury i zachowanie bioróżnorodności.

Miejskie drzewa stawiają czoła upałom 

Z sadzeniem i pielęgnacją sieci drzew w mieście wiążą się pewne zagrożenia, które należy wziąć pod uwagę planując rozwój zielonej infrastruktury, szczególnie w sytuacji zmieniających się warunków klimatycznych. Do takich wyzwań należą: ryzyko związane z pyłkami drzew, spadające drzewa lub ich gałęzie, choroby drzew i zajmowanie przez drzewa cennej przestrzeni miejskiej. Z drugiej strony, drzewa mogą cierpieć na niedobór wody i źle znosić upały, które będą się nasilać w związku z prognozowaną postępującą zmianą klimatu. Silne nasłonecznienie i wysokie temperatury powodują większe parowanie wody z liści, dodatkowo okoliczne budynki odbijają światło słoneczne, tym bardziej podgrzewając atmosferę. Poza tym, na drzewa w mieście niekorzystnie wpływają emitowane do atmosfery szkodliwe substancje, głównie spaliny samochodowe.

Drzewa w Barcelonie. Fot. Kyle Taylor, 2009, CC-BY 2.0.

Kondycję drzew miejskich dodatkowo komplikuje fakt, że dysponują o wiele mniejszymi rezerwami wody, ponieważ w dużej mierze rosną na nieprzepuszczalnym gruncie (np. chodniki). Miasto nie jest więc dla drzew idealnym środowiskiem do rozwoju. Często z braku wody drzewa miejskie częściowo tracą liście jeszcze na dobre przed jesienią, jest to ich mechanizm obronny. W Barcelonie na odwodnienie cierpią głównie platany.

Wizja modelowego zielonego miasta

Władze miasta opracowują obecnie plan rozwoju sieci terenów zadrzewionych (Trees Master Plan 2015-2035). Stanie się on dokumentem strategicznym, wyznaczającym kierunek dalszych działań związanych z planowaniem nasadzeń, gospodarowaniem i ochroną drzew miejskich. W zamyśle miasta Plan rozwoju sieci terenów zadrzewionych i nadrzędny Plan rozwoju zielonej infrastruktury i zachowania bioróżnorodności (Barcelona Green Infrastructure and Biodiversity Plan 2020) mają za zadanie stworzyć w Barcelonie dobrze zarządzaną, zdrową, bioróżnorodną sieć terenów zadrzewionych. Tereny te mają stanowić pomost między obszarami zabudowanymi a środowiskiem naturalnym i pomóc w adaptacji miasta do nasilającej się zmiany klimatu. W modelu proponowanym w Planie rozwoju zielonej infrastruktury i zachowania bioróżnorodności drzewa nie pełnią funkcji ozdobnej, a stanowią kluczowy element skutecznej zielonej infrastruktury.

Praktyczne rozwiązania

W Planie rozwoju sieci terenów zadrzewionych wyróżniono 10 obszarów: dziedzictwo i bioróżnorodność, planowanie i tworzenie sieci terenów zadrzewionych, materiał roślinny, woda, bezpieczeństwo i pielęgnacja drzew, zdrowie drzew, ochrona drzew, wiedza, komunikacja i partycypacja. W ramach tych obszarów planowane jest przeprowadzenie 46 działań w najbliższych latach. Przykładowe działania obejmują m.in.:

• Odpowiedni dobór gatunków drzew, aby były wytrzymałe na niedobór wody, wysokie temperatury i choroby powodowane przez szkodniki. Ustalono, że żaden gatunek nie powinien stanowić więcej niż 15% ogółu drzew w Barcelonie, aby uniknąć monokulturowych nasadzeń i podatności dominującego gatunku na określone choroby. Do zwalczania szkodników stosuje się metody naturalne.
• Budowanie lub poszerzanie ulic (aby były szersze niż 6 m). To rozwiązanie pozwala na przekształcenie indywidualnych dołów, w których rosną drzewa przy ulicy w ciągi dołów. Dzięki temu drzewa mają do dyspozycji więcej miejsca na rozbudowanie korzeni pod ziemią i większy dostęp do bogatej w składniki odżywcze gleby.
• Większe wykorzystanie wód opadowych do nawadniania terenów zadrzewionych oraz dobór gatunków wymagających mniejszej ilości wody. Wprowadzenie automatycznych systemów nawadniania.

Barcelona. Fot. Freepenguin, 2012, CC-BY-SA 3.0 Unported.

Dysponując dość niewielką ilość obszarów zielonych w przeliczeniu na jednego mieszkańca, Barcelona ma jednak więcej drzew na ulicach niż większość pozostałych miast w Europie. Obecnie w mieście na ulicach rośnie ponad 200 tys. drzew 150 gatunków (średnio jedno drzewo przypada na każde 10 m ulicy). Każdego roku sadzi się kolejne drzewa. Łącznie z drzewami w parkach (36 tys.) i obszarach leśnych (73,5 tys.) miasto ma pod swoją pieczą ok. 310 tys. drzew.

Klucz do sukcesu – udział społeczności lokalnej

Aby projekt zazielenienia Barcelony okazał się sukcesem, niezbędne jest jak największe zaangażowanie w niego mieszkańców miasta oraz lokalnych instytucji i organizacji. Władze miasta robią to m.in. poprzez:

• Komunikację i edukację – strategia komunikacyjna władz miasta zakłada przekazywanie mieszkańcom i mieszkankom wiedzy o środowisku naturalnym w mieście, związanych z tym korzyściach i wartości terenów zadrzewionych. Barcelona zachęca swoich mieszkańców m.in. do tworzenia tematycznych projektów edukacyjnych w szkołach, realizowania własnych projektów w przestrzeni miejskiej i wykorzystywania nowoczesnych technologii, np. aplikacji na smartfony.
• Partycypację – władze miasta współpracują z lokalnymi i sektorowymi stowarzyszeniami oraz organizacjami, np. w tworzenie dokumentu Barcelona Citizen Commitment to Sustainability 2012-2022 zaangażowano ponad 800 organizacji społeczeństwa obywatelskiego, przedstawicieli środowiska biznesu, związków zawodowych, środowiska akademickiego i administracji lokalnej.
• Współpracę – włączenie przedstawicielek i przedstawicieli społeczności lokalnej w projektowanie terenów zielonych i zadrzewionych, m.in. na etapie badania potrzeb, które znajdują odzwierciedlenie w ostatecznych projektach.

Działania na rzecz zwiększenia obszaru terenów zadrzewionych i zachowania bioróżnorodności należy także wpisać w dokumenty strategiczne i system prawny, np. w zakresie planowania przestrzennego.

W przypadku Barcelony wpływ działań przewidzianych w Planie rozwoju sieci terenów zadrzewionych jest tym większy, ponieważ sam dokument jest częścią o wiele większego zestawu działań mających na celu przeciwdziałanie zmianie klimatu i adaptację do niej. Zadrzewianie Barcelony prowadzone jest w koordynacji z innymi, podobnymi strategiami i działaniami realizowanymi w mieście, m.in. systemem zarządzania środowiskiem w zakresie gospodarowania i utrzymania terenów zielonych i ulicznych drzew (certyfikacja UNE-EN-ISO 14001-04) czy Deklaracji praw drzew w mieście.

Zgodnie z prawem dotyczącym środowiska naturalnego, obowiązującym w Barcelonie, drzewa uważane są za dziedzictwo arborealne, zarówno na terenach należących do miasta, jak i prywatnych. Władze miasta ponoszą odpowiedzialność za dziedzictwo arborealne miasta w celu poniesienia jakości środowiska naturalnego, zachowania bioróżnorodności i usług ekosystemowych.

Co nam dają drzewa

Drzewa wpływają na zmianę mikroklimatu w mieście, łagodzą upały dając cień i poprzez odparowywanie wody z liści. Dodatkowo, liście drzew odbijają promienie słoneczne, tym samym obniżając temperaturę w obszarach przeznaczonych dla pieszych. Drzewa mogą także zapobiegać lokalnym powodziom, ponieważ tereny zadrzewione w mieście pochłaniają część wód opadowych.

Barcelona. Fot. Kyle Taylor, 2009, CC-BY 2.0.

Dodatkowo, w ciągu roku drzewa w Barcelonie są zdolne usunąć z atmosfery ponad 305 ton zanieczyszczeń, wartość tego działania to można oszacować na 1,12 miliona euro (dane za rok 2008). Ponad to, barcelońskie drzewa magazynują ok. 113 tys. ton dwutlenku węgla rocznie. Roślinność redukuje także hałas, reguluje poziom wilgotności, korzystnie wpływa na cykl obiegu wody i pomaga obniżyć zużycie energii w budynkach (np. zużywanej przez klimatyzację) i zachować bioróżnorodność. Tereny zielone i zadrzewione zachęcają ludzi do odpoczynku, częstszych kontaktów towarzyskich i ogólnie częstszego przebywania w plenerze (m.in. dzięki organizowanym kulturalnym i sportowym  imprezom plenerowym).

Koszt projektu

Szacunkowy koszt realizacji Planu rozwoju sieci terenów zadrzewionych wynosi 9,5 miliona euro na rok, z czego 8,3 miliona euro przeznaczone jest na zarządzanie siecią terenów zadrzewionych. Pozostałe 1,1 miliona euro zostanie wydane na niezbędne inwestycje w zakresie poprawy jakości gleby i gospodarki wodnej.

Obecnie plan jest w fazie konsultacji społecznych, a niektóre z przewidzianych w nim działań są już realizowane.

Anna Kucińska
Na podst. Barcelona trees tempering the Mediterranean city climate (2016), http://climate-adapt.eea.europa.eu/

Źródło: www.adaptcity.pl