Na potrzeby poprzednich dwóch części cyklu przejrzeliśmy Piąty Raport Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC) pod kątem wzrostu temperatur i jego wpływu na zdrowie Polaków, bioróżnorodność i turystykę. Zdiagnozowaliśmy konieczne działania adaptacyjne w tych obszarach, choć nasza lista w żadnej mierze nie wyczerpuje tematu. 

W niniejszym tekście skupimy się na problemie susz, związanych m.in. ze zwiększonym parowaniem z gleb i zmianą przepływów w rzekach, na których coraz częściej notuje się ekstremalne poziomy wód: albo zbyt niski, albo zbyt wysoki (szybkie, wezbrane wody nie nawilżają przylegających gleb).

Opady? Wzrosną albo zmaleją

Oto jak IPCC widzi zmiany wzorców opadowych w Polsce i innych krajach regionu w najbliższych dekadach:

• W perspektywie średniookresowej (w latach 2046–2065) o 10-20% spadną opady zimowe (w okresie grudzień-luty). W przypadku miesięcy letnich (czerwiec-sierpień) przewiduje się 10-procentowy spadek opadów na południu regionu (Francja, Szwajcaria, Austria, Węgry, Czechy, Słowacja, części Rumunii oraz część Rosji) oraz 10-procentowy wzrost opadów na północy (Finlandia, Szwecja, Norwegia, część Rosji).
• W perspektywie długoterminowej (ostatnie dwie dekady tego wieku) opady zimowe spadną o 10-40%. W okresie letnim opady zmaleją o 10%-20% na południu, a wzrosną o 10%-20% na północy.
• Roczna suma opadów zmaleje na południu regionu (szczególnie we Francji, Szwajcarii, Austrii, na Węgrzech, Słowacji, w Czechach i w części Rumunii).
• (Szczegółowe prognozy opadów dla Polski, przygotowane w ramach krajowego projektu KLIMADA, nie wskazują na znaczne i jednolite zmiany. Pewne jest jednak, że wzrośnie ilość i intensywność opadów nawalnych i gwałtownych burz.)
• Zachmurzenie i wilgotność zmniejszy się w większości krajów regionu. Wzrost zachmurzenia (jednak nie wilgotności) zanotują jedynie kraje na północy (Finlandia, Norwegia i Szwecja).
• W większości krajów regionu spadnie średnia roczna wilgotność gleby (czyli zawartość wody w pierwszych 10 cm gleby) – o nawet 1,6 mm, przy czym największy spadek zanotuje południe regionu (Węgry, Słowacja, Czechy i część Rumunii).
• O nawet 30% spadną zasoby wód powierzchniowych (tzw. roczny odpływ) na Węgrzech, Słowacji, w Czechach i części Rumunii. O nawet 30% wzrośnie roczny odpływ w Finlandii, Szwecji, Norwegii i w części Rosji.
• Zmiana przepływów wód w rzekach (częstsze występowanie ekstremalnie niskich i ekstremalnie wysokich stanów wód) zagrozi stabilności ekosystemów, zmniejszy produkcję energii w hydroenergetyce oraz dostępność wody pitnej. Również susze sprawią, że może brakować wody na cele bytowe i przemysłowe.

W dobie niedoborów konieczne będą przerzuty wody w dużej skali. Już dziś warto wdrożyć działania służące ograniczeniu poborów wody – uszczelnić systemy wodociągowe, zmniejszyć wodochłonność produkcji, wprowadzić zachęty finansowe na rzecz oszczędzania wody, podjąć akcje edukacyjne.

Bezpieczeństwo żywnościowe

Destabilizacja klimatu zagraża bezpieczeństwu żywnościowemu Europy, czego dowodzą klęski żywiołowe ostatnich lat. Podczas fali upałów roku 2003 plony kukurydzy na włoskiej Nizinie Padańskiej spadły o rekordowe 36%. We Francji plony kukurydzy zmalały wówczas o 30%, a zbiory owoców – o 25% w stosunku do roku poprzedniego. Straty w rolnictwie Unii Europejskiej (nieobjęte ubezpieczeniem) wyniosły 13 mld euro, przy czym największe szkody poniosła Francja (4 mld euro).

Oto jak IPCC widzi przyszłość upraw w naszym regionie:

• W całej Europie spadnie ilość dni z opadami, co przyczyni się do wzrostu ilości susz i okresów suchych (wyjątkiem będą zimy w Europie Zachodniej i Środkowej). Susze i wzrost parowania z powierzchni gleby przełoży się na spadek plonów – szczególnie na południu kontynentu. Z kolei w Europie Północnej rolnictwu zagrażać będą gwałtowne opady.
• W Europie Środkowej do roku 2050 można oczekiwać umiarkowanego spadku plonów. W Polsce i innych krajach regionu rozprzestrzenią się ciepłolubne owady, takie jak szkodnik kukurydzy, omacnica prosowianka. Ciepłe późne lato sprzyjać będzie rozmnażaniu korników w Skandynawii, na równinach Europy Środkowej i w Austrii.
• W Europie Zachodniej i Środkowej klimat sprzyjać będzie uprawom winorośli. Być może pojawią się nowe regiony produkcji wina.
• Wzrost temperatur wpłynie na łąki i pastwiska w Europie Północno-Zachodniej oraz Środkowej. W Europie Południowej może spaść dostępność łąk pod wypas zwierząt.
• Mogą wzrosnąć plony buraka cukrowego (ważnej rośliny energetycznej) w częściach Europy nienawiedzanych przez drastyczne susze.

Prognozy dotyczące susz i spadku plonów widzieć należy w kontekście tego, jak dziś gospodaruje się wodą na terenach rolnych. Urządzenia wodno-melioracyjne w naszym kraju są w nie najlepszym stanie. Właściciele gruntów i spółki wodne z rzadka konserwują rowy melioracyjne i przydrożne oraz przepusty.

W świetle prognoz IPCC należy położyć nacisk na poprawę i rozbudowę melioracji nawadniających (w okresie suchym) i odwadniających (w czasie wiosennych podtopień). W tym drugim przypadku istotne znaczenie ma mała retencja oraz bierna i czynna ochrona przeciwpowodziowa. Nie wolno też zaniedbać edukacji rolników, szczególnie w zakresie zrównoważonych nawodnień.

Z uwagi na wydłużenie okresu wegetacyjnego trzeba będzie modyfikować terminy prac polowych, a w dłuższej perspektywie – również strukturę upraw.

Niestety, nie da się zapobiec wszystkim klęskom nieurodzaju. Trzeba więc stworzyć system wsparcia dla rolników w potrzebie, w postaci kompensat finansowych i dostępu do materiału siewnego.

Destabilizacja klimatu przyniesie z jednej strony uporczywe susze, ale z drugiej – nawracające powodzie. W czwartej części cyklu zajmiemy się problemem powodzi i erozji bałtyckich brzegów oraz potrzebami adaptacyjnymi w gospodarce wodnej, infrastrukturze i energetyce.

Zapraszamy do lektury.

Tekst: Marta Śmigrowska. Źródła:

IPCC WGII AR5 Chapter 23. Europe
IPCC Region by region. The Science of AR5 WG1 and the Consequences
Projekt KLIMADA „Opracowanie i wdrożenie strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu”