Agnieszka Tomaszewska - Kula, ChronmyKlimat.pl:  Instytut Badań Strukturalnych, który Pan reprezentuje, zorganizował ostatnio seminarium na temat praktycznych wniosków wynikających z dotychczasowych analiz w zakresie ubóstwa energetycznego. Jakie ogólne wnioski można wysnuć z podjętej przez ekspertów dyskusji?

Aleksander Szpor: Seminarium było podsumowaniem drugiego roku prowadzonych przez nas badań nad ubóstwem energetycznym i z przyjemnością mogę powiedzieć, że widać pozytywną zmianę w podejściu decydentów do tego zagadnienia.

Na początek warto podkreślić, że w spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele wszystkich urzędów centralnych, których współdziałanie jest naszym zdaniem kluczowe dla skutecznego przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu - ME, MRPIPS, MIB oraz URE. 

Bardzo ważnym dla nas sygnałem jest również to, że nie musimy już nikogo przekonywać o istnieniu zjawiska lub o tym, czy jego pomiar jest właściwy. Rozmawialiśmy natomiast o tym, jak badania naukowe mogą być przełożone na realne instrumenty przeciwdziałania problemowi. W trakcie seminarium dostaliśmy również kilka konkretnych propozycji współpracy przy operacjonalizacji definicji ubóstwa. Liczymy, że propozycje te przełożą się w najbliższym czasie na realne efekty.

Jakie miejsce ubóstwo energetyczne zajmuje, Pana zdaniem, w politykach publicznych? Przypomnę, że w pierwszej połowie 2013 roku swoją pierwszą publikację dotyczącą ubóstwa energetycznego wydał Instytut na rzecz Ekorozwoju. Już wtedy wzywał decydentów do zajęcia się tym tematem.

Niestety, od tego czasu, mimo wysiłku różnych organizacji, nie udało się wdrożyć na szczeblu centralnym żadnego instrumentu bezpośrednio skierowanego na rozwiązywanie problemu ubóstwa energetycznego. Istniejące instrumenty poprawy efektywności energetycznej, które w literaturze uznawane są za najskuteczniejsze w rozwiązywaniu tego problemu, są w naszym kraju instrumentami zwrotnymi (kredytami lub pożyczkami). W związku z tym są niedostępne dla najuboższych. Z kolei instrumenty pomocy społecznej preferują łagodzenie skutków problemu. Przy braku instrumentów skierowanych na przyczyny ubóstwa energetycznego jest to w dłuższym horyzoncie marnotrawienie środków, a może w niektórych przypadkach przyczyniać się także do utrwalania ubóstwa energetycznego.

Warto również wspomnieć, że w Polsce istnieją dwa rodzaje taryfy dla odbiorców indywidualnych energii elektrycznej, które w założeniu mają chronić przed rosnącymi kosztami energii wynikającymi z integracji i liberalizacji rynku w EU. Jednak w obecnym kształcie trudno postrzegać te instrumenty jako realne rozwiązania, ponieważ możliwe oszczędności są bardzo niewielkie. Dotychczasowe postępy w poprawie konkurencyjności w tym segmencie energetyki są bardzo ograniczone.

Fot. IBS. Zdjęcie z seminarium podsumowującego drugi rok badań IBS nad ubóstwem energetycznym.

Jakie grupy społeczne są najbardziej narażone w tej chwili na ubóstwo energetyczne w Polsce?

Wśród ubogich energetycznie można wyodrębnić specyficzne cechy, które kumulują się w różnych konfiguracjach. Na tej podstawie obserwujemy cztery, najbardziej typowe grupy ubogich energetycznie – starsze osoby mieszkające w dużych domach na wsi, rodziny wielopokoleniowe lub wielodzietne mieszkające w dużych domach na wsi, mieszkańcy starych kamienic w miastach oraz bardzo ubodzy mieszkańcy domów wolnostojących na wsi lub w niewielkich miastach.

Jak ten problem wygląda w poszczególnych regionach? Czy mają Państwo takie dane?

Tak, w tym roku w ramach naszego projektu powstała osobna analiza dotycząca regionalnego zróżnicowania ubóstwa energetycznego w Polsce. Warto zaznaczyć, że to zróżnicowanie jest istotne, ponieważ w województwach najbardziej dotkniętych tym problemem wynosi ono niemal trzykrotnie więcej niż w województwach, gdzie ubogich energetycznie jest najmniej.

I tak w województwie lubuskim, dolnośląskim i łódzkim ubóstwo energetyczne związane z niedogrzanymi mieszkaniami jest największe. Z kolei w województwie podlaskim, podkarpackim i lubelskim ubóstwo energetyczne jest związane przede wszystkim z wysokimi kosztami energii w porównaniu do dochodów gospodarstw domowych. Najtrudniejsza jest sytuacja w województwie podlaskim, gdzie zjawisko to kumuluje się najsilniej. Oprócz wymienionych województw szczególnie trudna sytuacja występuje również w województwie opolskim i zachodniopomorskim.   

Jakie główne przyczyny ubóstwa energetycznego wynikają z Państwa analiz?

Ubóstwo w sensie ogólnym utożsamiamy często z niskimi dochodami. W przypadku ubóstwa energetycznego bardzo istotnymi przyczynami są również wysokie koszty energii oraz metraż przypadający na osobę w gospodarstwie domowym. Równie ważnym czynnikiem jest efektywność energetyczna zamieszkiwanego budynku. Ale ubóstwo energetyczne może też mieć źródło w innych czynnikach, takich jak zachowania lub świadomość dotycząca korzystania z energii oraz indywidualne potrzeby (np. osób starszych lub dzieci, dla których do poczucia komfortu cieplnego potrzebna jest  wyższa temperatura w mieszkaniu).

Na koniec warto wspomnieć, że ceny energii w Polsce różnią się dość istotnie. Mniej istotne, choć też wpływające na ubóstwo energetyczne, jest zróżnicowanie klimatyczne w poszczególnych regionach.

Jakie kroki powinny zostać podjęte w najbliższym czasie, aby zminimalizować skalę tego zjawiska w Polsce?

Liczymy na to, że istniejącą już współpracę np. pomiędzy Ministerstwem Energii oraz Ministerstwem Rodziny Pracy i Polityki Społecznej uda się bardziej ukierunkować na rozwiązanie zdefiniowanego problemu ubóstwa energetycznego. Istotne będzie również włączenie do tych prac Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa, a także Urzędu Regulacji Energetyki.

Wzorem krajów bardziej doświadczonych w rozwiązaniu tego problemu proponujemy lepsze ukierunkowanie istniejących instrumentów oraz ich łączenie. Bardzo ważne jest również, aby w rozwiązanie problemu zaangażować sektor prywatny, w szczególności firmy energetyczne oraz firmy świadczące usługi dla sektora energetycznego (tzw. firmy typu ESCO).

Aby ta współpraca nie była tylko doraźna i tymczasowa, konieczne będzie wprowadzenie definicji ubóstwa energetycznego do legislacji. Proponujemy, by na początek znalazła się ona w tzw. katalogu ryzyk socjalnych w ustawie o pomocy społecznej. Definicja ta mogłaby znaleźć się również w innych ustawach z obszaru energetyki, mieszkalnictwa itd.

Oczywiście rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego leży nie tylko w gestii władz centralnych. Chociaż rząd jest naszym zdaniem odpowiedzialny za stworzenie ram zarówno prawnych, jak i finansowych, to również, a może przede wszystkim, jest to zadanie samorządu. W szczególności będzie to wyzwanie dla gmin, które najlepiej orientują się w lokalnych uwarunkowaniach ubóstwa. Konieczne będzie wypracowanie projektów pilotażowych, które w przyszłości mogłyby stanowić podstawę dla bardziej systemowych działań.

Już teraz możemy zapowiedzieć, że na początku 2017 ukaże się kolejna publikacja Instytutu na rzecz Ekorozwoju w temacie ubóstwa energetycznego, tym razem adresowana do pracowników opieki społecznej. Będzie to praktyczny przewodnik po tym jak identyfikować gospodarstwa domowe zagrożone ubóstwem energetycznym i w jaki sposób można im pomóc.

Agnieszka Tomaszewska-Kula, ChronmyKlimat.pl

Więcej publikacji i materiałów dotyczących tematyki ubóstwa energetycznego:

Instytut Badań Strukturalnych:

http://ibs.org.pl/publications/ograniczenie-ubostwa-energetycznego-w-polsce-od-teorii-do-praktyki/

http://ibs.org.pl/publications/zroznicowanie-regionalne-ubostwa-energetycznego-w-polsce/

http://ibs.org.pl/publications/rozmaitosc-przyczyn-i-przejawow-ubostwa-energetycznego/

Instytut na rzecz Ekorozwoju:

http://chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/ubostwo-energetyczne-a-efektywnosc-energetyczna-analiza-problemu-i-rekomendacje

http://chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/propozycje-mechanizmow-wsparcia-procesu-przeciwdzialania-zjawisku-ubostwa-energetycznego-w-polsce

http://chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/ubostwo-energetyczne-a-efektywnosc-energetyczna-analiza-problemu-i-rekomendacje-20

http://chronmyklimat.pl/biblioteka/energetyka/ksiazki-raporty/jak-sobie-radzic-z-ubostwem-energetycznym

http://chronmyklimat.pl/biblioteka/ksiazki-raporty/ubostwo-energetyczne-definicja-i-charakterystyka-spoleczna-grupy