Read this interview in English.

Pierwszą część wywiadu można przeczytać tutaj.

Agnieszka Tomaszewska: W jaki sposób Francja połączyła system białych certyfikatów ze wsparciem dla gospodarstw domowych w sytuacji ubóstwa energetycznego? Jak to działa?

Ute Dubois: System białych certyfikatów funkcjonuje we Francji od 2006 roku. Początkowo certyfikaty te nie uwzględniały działań na rzecz ograniczania ubóstwa energetycznego. We wrześniu 2011 roku umowa pomiędzy ministrem przemysłu, krajową agencją ds. poprawy warunków mieszkaniowych ANAH oraz trzema dużymi dostawcami energii połączyła białe certyfikaty z działaniami na rzecz ograniczania ubóstwa energetycznego. W ramach tej umowy EDF, GDF Suez i Total zadeklarowały swój wkład w program ‘‘Habiter mieux‘‘, co pozwala im wypełnić zobowiązania wynikające z systemu białych certyfikatów. Całkowity wkład tych trzech firm w latach 2011-2017 to 250 milionów euro.

W praktyce, na każdym obszarze, na którym podpisano lokalną umowę o zobowiązaniu (CLE), jedna z tych firm zostaje wyznaczona jako podmiot odpowiedzialny (fr. obligé référent). Oznacza to, że otrzyma ona 75% białych certyfikatów za przeprowadzenie działań termomodernizacyjnych zwiększających efektywność energetyczną w gospodarstwach domowych na danym obszarze. Pozostałe 25% certyfikatów przyznaje się lokalnym władzom, które przez oferowane dopłaty przyczyniły się do przeprowadzenia termomodernizacji w ramach ‘‘Habiter mieux‘‘. W związku z tym, właściciele domów, którzy przeprowadzają termomodernizację, muszą podpisać dokument, w którym przenoszą wszystkie białe certyfikaty wygenerowane dzięki termomodernizacji na konto ‘‘podmiotu odpowiedzialnego‘‘. W tym samym dokumencie właściciele potwierdzają, że firmy wykonujące termomodernizację stosują materiały spełniające kryteria wymagane przez system białych certyfikatów i dostarczą wszystkie dokumenty niezbędne do uzyskania białych certyfikatów — faktury i zaświadczenia dotyczące materiałów oraz realizacji prac.

W styczniu 2013 r. kolejne programy dotyczące ubóstwa energetycznego zakwalifikowały się do systemu białych certyfikatów, w tym program SLIME (usługi lokalne na rzecz poszanowania energii), realizowany przez stowarzyszenie CLER (www.cler.org/-Les-SLIME-), a także inne inicjatywy lokalne.

CLER, który jest także koordynatorem sieci RAPPEL gromadzącej podmioty zajmujące się ubóstwem energetycznym, zapoczątkował inicjatywę SLIME w tym roku. Jej celem jest uruchomienie systemu rozpoznawania gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym, połączonego z działaniami informacyjnymi i dystrybucją niewielkich urządzeń oszczędzających energię. Zgodnie z planem, władze lokalne mają tworzyć programy SLIME, które będą się kwalifikowały do systemu białych certyfikatów, pozwalając na odzyskanie 30% kosztów inwestycji (czas pracy osób zatrudnionych w programie i dotacje, a także umowy z operatorami wdrażającymi zadania w ramach programu SLIME), poprzez system białych certyfikatów.

Inne programy, które od niedawna spełniają wymagania systemu białych certyfikatów funkcjonują na poziomie lokalnym i ich zakres jest bardziej ograniczony. Wśród nich są m.in. program PLEE MAC w mieście Besançon, który w części poświęcony jest działaniom z zakresu ubóstwa energetycznego (www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/42_-_Ville_de_Besancon_-_PLEE_MAC_-_Note_synthese.pdf), program ‘‘Pacte Energie Solidarité‘‘ realizowany przez prywatną firmę CertiNergy (www.pacte-energie-solidarite.com) oraz program ‘‘Rénovation solidaire‘‘ miasta Bordeaux.

Czy istnieją jakieś inne godne polecenia programy łączące ubóstwo energetyczne i efektywność energetyczną?

Jest jedna taka inicjatywa realizowana obecnie na terenie Francji. Nie koncentruje się ona tak bardzo na termomodernizacji, ale raczej na dystrybucji urządzeń oszczędzających energię. Program ten po raz pierwszy realizowany był w Niemczech przez organizację charytatywną Caritas z Frankfurtu w roku 2005. Ciekawym aspektem programu jest to, że dystrybucja drobnych urządzeń oszczędzających energię i wodę oraz doradztwo w zakresie oszczędzania energii i wody realizowane są przez osoby, które wcześniej szukały pracy i przeszły specjalistyczne szkolenie.

W efekcie korzyści płynące z programu obejmują nie tylko oszczędność energii w gospodarstwach domowych, ale także aktywizację zawodową i tworzenie nowych miejsc pracy.

Program jest obecnie wdrażany w pięciu krajach Europy w ramach projektu ‘‘Achieve‘‘ (www.achieve-project.eu). We Francji w projekcie udział biorą dwa obszary, jeden położony na północ od Paryża, a drugi w Marsylii.

Poza tymi programami istnieje dużo inicjatyw lokalnych i regionalnych o podobnej tematyce. Na każdym obszarze dostępne są różne programy pomocowe. W mieście Grenoble utworzono rejestr lokalnych programów wsparcia adresowanych do gospodarstw domowych zagrożonych ubóstwem energetycznym i zidentyfikowano ponad 50 takich inicjatyw!

Jak już wspominałam, we Francji ubóstwo energetyczne można rozpatrywać z perspektywy różnych obszarów polityki i na różnych poziomach instytucjonalnych. Francuskie departamenty posiadają kompetencje z zakresu polityki społecznej i mieszkaniowej. Na wyższym poziomie, regiony mają kompetencje z zakresu polityki energetycznej i niektóre realizują programy termomodernizacji.

Na przykład w regionie Nord-Pas-de-Calais, gdzie duży odsetek gospodarstw cierpi z powodu ubóstwa energetycznego, utworzono program odnawiania budynków. Jego celem jest poddać modernizacji 100 tysięcy domów do końca 2014 roku (www.nordpasdecalais.fr/jcms/c_5151/le-plan-100-000-logements). Program zakłada obowiązkowy audyt energetyczny i środowiskowy budynków w celu zapewnienia mieszkańcom dostępu do informacji i wytycznych do działania.
W regionie Ile-de-France otaczającym Paryż, podejście do ubóstwa energetycznego jest nieco inne. Region nie prowadzi nowych działań bezpośrednich, ale za to wspiera istniejące już inicjatywy. Wsparcie to polega np. na dofinansowaniu: instrumentów SLIME na poziomie lokalnym, funduszy społecznych na rozwiązania podnoszące efektywność energetyczną w departamentach (FSATME) oraz termomodernizacji przeprowadzanych w regionie w ramach programu ‘‘Habiter mieux‘‘.

Na koniec warto też wspomnieć o programach wdrażanych przez dostawców energii. W Ile-de-France, powstało partnerstwo pomiędzy EDF i Sipperec, organizacją zrzeszającą 100 gmin z regionu, które pomaga właścicielom domów w sytuacji ubóstwa energetycznego zmodernizować te domy. Po zidentyfikowaniu ubogiego energetycznie gospodarstwa EDF przeprowadza bezpłatną analizę energetyczną . Następnie definiuje szereg priorytetów dla projektu termomodernizacyjnego. Fundusz socjalny stworzony przez Sipperec i EDF finansuje nawet do 100% kosztów termomodernizacji, które nie są pokrywane z innych źródeł. Maksymalna kwota dofinansowania to 2 tys. euro dla gospodarstw domowych i 8 tys. euro dla właścicieli lokali socjalnych.

Jak więc widać, istnieje naprawdę wiele różnych sposobów walki z ubóstwem energetycznym — ludzie porównują to do ciasta ‘‘mille-feuilles‘‘, co można przetłumaczyć jako ciasto o tysiącu warstw, właśnie ze względu na wiele poziomów, jakie istnieją w ramach programów i systemów wsparcia.

Jakie rezultaty przyniosły jak dotąd te programy?

Większość z wymienionych przeze mnie programów funkcjonuje stosunkowo od niedawna.

Na przykład program SLIME wystartował w tym roku i dopiero kilka samorządów rozpoczęło jego wdrażanie.

Jeśli chodzi o ‘‘Habiter mieux‘‘, rezultaty ilościowe z pierwszych dwóch lat jego funkcjonowania okazały się gorsze niż oczekiwano. Podczas gdy początkowo celem była modernizacja średnio 50 tys. domów/mieszkań rocznie, w rzeczywistości przez dwa lata przeprowadzono zaledwie 20 tys. remontów. Tak powolne rozpoczęcie programu ma wiele przyczyn.

Po pierwsze program opiera się na sieci lokalnych podmiotów, aktywnych w różnych obszarach. Ich mobilizacja nie jest łatwym zadaniem. Wspomniałam już o CLE (lokalne umowy zobowiązania). W niektórych departamentach bardzo długo trwało negocjowanie tych umów. Po podpisaniu CLE lokalne podmioty mają za zadanie opracować narzędzia identyfikacji. Dlatego też etap przygotowawczy trwa bardzo długo. Następnie sama identyfikacja gospodarstw domowych też nie jest łatwa do przeprowadzenia, ponieważ wymaga zaangażowania wielu podmiotów. Na przykład pracownicy socjalni muszą ocenić ogólną sytuację gospodarstw domowych, a następnie odpowiedzieć na ich różne potrzeby. Ubóstwo energetyczne to jedynie ułamek ich pracy. Jeśli mają promować działania ograniczające ten problem, muszą być odpowiednio poinformowani, przeszkoleni i przekonani — a tego nie da się zrobić szybko w skali całego obszaru. Stworzenie lokalnych sieci wymaga zatem znaczącego kapitału początkowego.

Po drugie, doświadczenia z pierwszych termomodernizacji pokazały, że wciąż istnieją trudności z przeprowadzeniem termomodernizacji u osób ubogich energetycznie.

Ludzie ci mają bardzo ograniczone dochody i jeśli muszą zapłacić np. za diagnozę — audyt energetyczny — swojego domu, już to może być przeszkodą na drodze do zrealizowania założeń programu. Podobnie pokrycie nawet niewielkiej części kosztów termomodernizacji może być przeszkodą dla gospodarstw o najniższych dochodach — tych, które wszystkie dochody wydają na życie. Podobny problem pojawia się, jeśli wypłata dofinansowania następuje w późniejszym stadium projektu — gospodarstwa domowe muszą pokryć koszty remontów, a następnie czekać na ich zwrot. To także stanowi poważną przeszkodę.

Na koniec, ten rodzaj modernizacji wymaga znacznych środków na koordynację działań. Obciążenie operatorów jest na tyle znaczące, jeśli chodzi o czas spędzony na koordynacji działań związanych z termomodernizacją, że pojawia się wiele przeszkód w realizacji tego typu programów na dużą skalę. Co więcej, konieczne jest także wsparcie profesjonalistów i jeśli o to chodzi, we Francji wciąż brakuje wykwalifikowanych pracowników, którzy mogą zająć się technicznymi aspektami termomodernizacji.

Jeśli weźmiemy pod uwagę 20 tys. termomodernizacji, które udało się przeprowadzić, rezultaty są w większości pozytywne. Warunkiem skorzystania z programu ‘‘Habiter mieux‘‘ była poprawa efektywności energetycznej o co najmniej 25%. W rzeczywistości korzyści były dużo większe, efektywność energetyczna wzrosła średnio o 37%. Budżet przeznaczony na projekty termomodernizacyjne różni się w zależności od stopnia poprawy efektywności energetycznej: od 13 tys. euro, jeśli efektywność wzrośnie o 25-35% do nawet 30 tys. euro, jeśli efektywność wzrośnie o ponad 50%.

ANAH oceniało też klasę efektywności energetycznej domów przed i po termomodernizacji. Większość beneficjentów przed przystąpieniem do programu zaliczało się do najniższych kategorii efektywności energetycznej (ponad 2/3 domów w kategoriach F i G). Po renowacji domy zaliczały się głównie do kategorii D i E (58%). Widać zatem poprawę, jeśli chodzi o domy w najgorszym stanie, jednak poziom zużycia energii po przeprowadzeniu termomodernizacji pozostaje wciąż stosunkowo wysoki. ANAH nie analizuje jednak czy to wystarczy, aby zaradzić problemowi ubóstwa energetycznego — nie przeprowadzono oceny wpływu projektu na poziom ubóstwa energetycznego.

Jakie są podstawowe przeszkody na drodze do skutecznej realizacji tego rodzaju programów? Jak sobie z nimi radzicie?

Aby zdać sobie sprawę z tego, jakie bariery stoją na drodze wdrażania programów wsparcia, warto przyjrzeć się kolejnym etapom procesu ich realizacji.

Pierwszy krok to znalezienie gospodarstw domowych. Tutaj przeszkody pojawiają się zarówno po stronie potencjalnych beneficjentów jak i podmiotów oferujących wsparcie. Po stronie beneficjentów, czyli gospodarstw w sytuacji ubóstwa energetycznego, główny problem to brak dobrze zdefiniowanych potrzeb. Wiele gospodarstw się ‘‘ukrywa‘‘, nie prosi o pomoc. Po stronie instytucji wspierających sytuacja też nie jest do końca jasna — ubóstwo energetycznie nie jest wyraźnie wyodrębnionym obszarem polityki, łączy się z polityką społeczną, mieszkaniową, energetyczną, środowiskową itd. Dlatego też wiele podmiotów może się zaangażować w identyfikację potrzebujących, ale żaden nie czuje się wyłącznie odpowiedzialny za kwestie związane z ubóstwem energetycznym. W związku z tym, ubóstwo energetyczne jest niejako dodatkiem do ‘‘tradycyjnych‘‘ zadań podmiotów z różnych obszarów polityki. Tak więc np. pracownicy socjalni muszą posiadać wiedzę na temat ubóstwa energetycznego, aby móc przekazać dane na temat gospodarstw domowych dotkniętych tym problemem organizacjom koordynującym programy wsparcia.

Muszą być także przekonani o tym, że gospodarstwo domowe rzeczywiście na tym skorzysta.

Kolejny krok to wykonanie technicznej i społecznej diagnozy danego mieszkania lub domu. Tutaj najważniejsze kwestie to dostępne środki oraz możliwe opóźnienia. Z zasady udział w wizytach w domach beneficjantów biorą dwie osoby i mogą one dziennie przeprowadzić jedno lub dwa takie spotkania. Ogranicza to liczbę przypadków, które można przeanalizować w ciągu miesiąca, a w niektórych okresach, szczególnie w zimie, kiedy identyfikuje się więcej gospodarstw domowych potrzebujących wsparcia, mogą one czekać na diagnozę nawet kilka tygodni. Trudność polega tu na tym, że trzeba interweniować szybko, w przeciwnym razie wiele osób się zniechęca.

Kiedy z diagnozy wynika, że konieczna jest termomodernizacja, trzeba przekonać mieszkańców, że powinni zaangażować się w ten proces. Ten krok jest szczególnie trudny. Wiele gospodarstw domowych nie posiada tyle środków finansowych, żeby przeznaczyć dużą ich część na termomodernizację, dlatego też muszą być przekonani, że będą mieli dostęp do wystarczającej ilości wsparcia ze źródeł zewnętrznych. Mogą być także oporni, ponieważ nie posiadają wystarczającej wiedzy na ten temat albo, dlatego że nie chcą zakłóceń w codziennym życiu. To jest szczególnie ważne dla osób starszych.

Aby poradzić sobie z tymi trudnościami, operatorzy muszą poświęcić dużo czasu i wysiłku na techniczne i finansowe zarządzanie projektem, a równocześnie muszą spełniać oczekiwania beneficjentów i zyskać ich zaufanie.

Na bardziej ogólnym poziomie, możliwe trudności mogą mieć związek z dostępnością kompetentnych firm z sektora budowlanego, które będą w stanie przeprowadzić termomodernizację. Jeśli chodzi o wykształcenie i wyszkolenie wystarczająco wykwalifikowanych pracowników, zdecydowanie dużo pozostaje jeszcze do zrobienia.

Jakie są korzyści z łączenia programów na rzecz walki z ubóstwem energetycznym z efektywnością energetyczną i jak mierzycie te korzyści?

Myślę, że istnieje wiele korzyści, ale nie wszystkie można bezpośrednio zmierzyć i nie wszystkie są widoczne w tym samym czasie.

Dla gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym korzyści są następujące:

• większy komfort termiczny w domach — mierzony jedynie drogą subiektywnych deklaracji mieszkańców — który ma wpływ m.in. na zdrowie, zwłaszcza u osób starszych — mniejsza umieralność w miesiącach zimowych,
• niższe rachunki za energię i w efekcie mniej ograniczeń finansowych, co może mieć wpływ na decyzje typu ‘‘ogrzewanie albo jedzenie‘‘, może mieć to także wpływ na zdrowie psychiczne, ponieważ mieszkańcy nie będą narażeni na stresującą sytuację, jaką jest brak możliwości zapłacenia rachunków,
• zdrowsze domy — mniej wilgoci i grzyba, a w efekcie mniej zachorowań na choroby układu oddechowego w tym astmę, jest to szczególnie ważne w przypadku dzieci,
• zwiększenie bezpieczeństwa, ponieważ w niektórych gospodarstwach domowych w sytuacji ubóstwa energetycznego stosuje się niebezpieczne zastępcze metody ogrzewania.

Jeśli spojrzymy szerzej na ogólne korzyści społeczne, można dostrzec efekty w postaci oszczędności energii, nawet jeśli niektóre gospodarstwa domowe wykorzystają poprawę efektywności energetycznej do podniesienia temperatury w domu. Kiedy działania podnoszące efektywność energetyczną prowadzą do przejścia na inne źródła energii, można się spodziewać, że wpłynie to korzystnie na redukcję emisji CO² oraz niektórych zanieczyszczeń. Ponadto skutki zdrowotne rozwiązań podnoszących efektywność energetyczną można także oceniać w odniesieniu do świadczeń socjalnych.

Mierzenie tych skutków nie jest łatwym zadaniem, ponieważ ten rodzaj analizy może obejmować wiele aspektów. Z tego co wiem, nie przeprowadzono zbyt wielu badań tego typu dotyczących ubóstwa energetycznego. Wyjątkiem jest praca Sergio Tirado-Herrero na temat Węgier. W analizie kosztów i korzyści porównuje on różne scenariusze modernizacji. Pokazuje, że scenariusz głębokiej termomodernizacji prowadzi do największych korzyści społecznych. Niemniej jednak korzyści te stają się większe niż koszty, dopiero po upływie dużej ilości czasu, ponieważ koszty trzeba ponieść jednorazowo, a korzyści są generowane przez dziesiątki lat. Sugeruje to, że nasi ustawodawcy powinni się odważyć i promować działania na rzecz efektywności energetycznej, mimo że początkowo nie będą one popularne, bo w perspektywie długoterminowej przyniosą wyraźne korzyści.

Co nowego można odnotować we francuskiej polityce w ostatnim czasie?

W roku 2013 mialo miejsce kilka istotnych wydarzeń, ale najbardziej widoczna była zapewne debata na temat transformacji energetycznej, do której doszło w pierwszym półroczu. Podstawowym jej celem była organizacja szerokich konsultacji z udziałem jak największej liczby podmiotów na temat przyszłego miksu energetycznego Francji.

Obejmowały one dyskusję o technologiach przyszłej generacji, ważnym zagadnieniem była też droga do ‘‘samowystarczalności energetycznej‘‘ (fr. sobriété énergétique).

Staje się to ważnym tematem we Francji, zwłaszcza ze względu na to, że istniejące elektrownie jądrowe są już stosunkowo stare i powinny zostać zastąpione nowymi w nadchodzących latach. Zagadnienie ‘‘samowystarczalności‘‘ podniesiono także ze względu na unijne cele do 2020 roku — zwłaszcza jeśli chodzi o efektywność energetyczną — jak też dlatego, że w najbliższych latach przewiduje się gwałtowny wzrost cen energii (jak wynika z raportu opublikowanego w ubiegłym roku przez senat, ceny energii elektrycznej w latach 2012-2020 wzrosną o 50%). Dlatego też francuski rząd ogłosił w marcu 2013 roku plan termomodernizacji (Plan de renovation énergétique), który wpłynie zapewne także na politykę związaną z ubóstwem energetycznym (por. www.developpement-durable.gouv.fr/Le-plan-de-renovation-energetique,34145.html i www.renovation-info-service.gouv.fr).

Głównym celem planu jest przeprowadzenie 500 tys. termomodernizacji rocznie, do roku 2017, we wszystkich rodzajach gospodarstw domowych, nie tylko tych dotkniętych ubóstwem energetycznym. Aby zrealizować ten cel wymagane jest podjęcie szeregu działań:

• stworzenie jednej organizacji, która będzie odpowiedzialna za działania na rzecz efektywności energetycznej na poziomie lokalnym. Obecnie nie jest jasne jaka instytucja będzie za to odpowiedzialna, ale mogłoby to uprościć funkcjonowanie wielu programów wsparcia,
• zwerbowanie 1000 ‘‘ambasadorów energetycznych‘‘, którzy będą uczestniczyć w identyfikacji gospodarstw domowych w sytuacji ubóstwa energetycznego i pomagać im we wdrożeniu rozwiązań podnoszących efektywność energetyczną,
• działania podnoszące kwalifikacje pracowników sektora budowlanego. Certyfikat RGE (Reconnu Grenelle de l‘Environnement) powstał w roku 2011. Od czerwca 2014 tylko gospodarstwa domowe, które przeprowadzą termomodernizację we współpracy z firmami oznaczonymi tym certyfikatem, będą mogły ubiegać się o jej dofinansowanie lub zwrot kosztów. Obecnie tylko 7500 firm posiada certyfikat RGE. Aby pokryć terytorium całego kraju, musi ich być 2-3 razy więcej.

Wśród najnowszych zmian wymieniłam już reformę programu ‘‘Habiter mieux‘‘, przyjętą w czerwcu 2013 — zwiększenie progu kwalifikowalności i podniesienie dopłat na gospodarstwo domowe.

Ustawa z marca 2013 zwiększa ilość gospodarstw domowych uprawnionych do korzystania z taryf socjalnych na energię elektryczną i gaz. System ten jest jednak wciąż krytykowany, ponieważ wiele gospodarstw domowych nie korzysta z taryf ze względu na skomplikowany proces przystąpienia do programu. Ponadto, system faworyzuje gospodarstwa domowe korzystające z ogrzewania gazowego, ponieważ mogą one korzystać z obu taryf socjalnych (za elektryczność i za gaz), podczas gdy osobom ogrzewającym olejem opałowym lub energią elektryczną przysługuje tylko taryfa na elektryczność. Dlatego też zaproponowano stworzenie ‘‘czeku energetycznego‘‘ w formie ryczałtu dla gospodarstw o niskich dochodach, który posłużyłby do pokrycia części kosztów energii, bez względu na rodzaj ogrzewania. Na razie nie wiadomo jednak czy takie rozwiązanie zostanie przyjęte i jaka w tym przypadku miałaby być wysokość wsparcia.

Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiała Agnieszka Tomaszewska, Instytut na rzecz Ekorozwoju.

Ute Dubois wykłada ekonomię w międzynarodowej szkole biznesu ISG International Business School w Paryżu. Zrobiła doktorat z ekonomii na uniwersytecie Paris Sud. Obecnie zajmuje się badaniem polityk publicznych dotyczących kwestii społecznych związanych z korzystaniem z energii, a zwłaszcza polityki przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu. Zajmowała się także ekonomią i polityką energetyczną, zwłaszcza liberalizacją rynku energii, projektowaniem rynku, polityką konkurencji, zmianami organizacyjnymi w dystrybucji i zaopatrzeniu w energię oraz skutkami liberalizacji rynku energii z perspektywy konsumenta.

Najważniejsze publikacje na ten temat:

Ute Dubois & Ines Mayer, ‘‘The problematic of fuel poverty : a French-German overview‘‘, Droit et Gestion des Collectivités Territoriales, 2013.

Ute Dubois, "From targeting to implementation: the role of identification of fuel poor households", Energy Policy, vol. 49, październik 2012, str. 107-115.

Ute Dubois & Roxana Saplacan, "Public service perspectives on reforms of electricity distribution and supply: a modular analysis", Annals of Public and Cooperative Economics, 2010.