Zbliża się czas, w którym podjęte zostaną kluczowe decyzje dotyczące wykorzystania funduszy unijnych przeznaczonych dla naszego kraju na rozwój w okresie 2021-2027. Znaczna część tych funduszy, ponad 25%, w budżecie Unii Europejskiej ma zostać przeznaczona na cele ograniczenia wpływu gospodarki na klimat Ziemi, którego zmiana jest kluczowym zagrożeniem dla jakości życia w Europie i na świecie. Sprawdziliśmy, jak dalece wydano środki na cele związane z gospodarką niskoemisyjną w okresie 2014-2020.

W Polsce, jak do tej pory, udało się realizować scenariusz wzrostu gospodarczego, bez istotnego zwiększania emisji gazów cieplarnianych. Scenariusz ten nie będzie mógł być jednak realizowany w przyszłości, ponieważ emisje gazów cieplarnianych z Polski są zbyt znaczne, aby zapewnić bezpieczeństwo klimatyczne świata (udział Polski ok. 1%). Nadszedł czas, w którym Polska będzie musiała aktywne ograniczać te emisje osiągając w bliższej lub dalszej perspektywie neutralność klimatyczną gospodarki. Wynika to też z przyjętych celów UE do roku 2030 ograniczenia emisji o 40%, a w dyskusjach w ramach Nowego Zielonego Ładu proponuje się ograniczyć  emisje o 50-55%. Przeznaczone dla naszego kraju fundusze unijne w okresie 2021-2027 będą najważniejszą i ostatnią szansą, aby sfinansować potrzeby w zakresie ograniczenia emisji w znacznej mierze ze środków nie pochodzących z naszego własnego budżetu.

Warto zatem wyciągnąć wnioski ze sposobu, w jaki Polska wykorzystała fundusze unijne na gospodarkę niskoemisyjną w okresie 2014-2020. W tym okresie Unia Europejska zadeklarowała, że na cele ochrony klimatu będzie przeznaczone co najmniej 15% budżetu UE. Niestety w okresie tym środki przeznaczone na cele transformacji polskiego sektora energetycznego w kierunku gospodarki niskoemisyjnej były zbyt małe, a często także niewłaściwie wykorzystane. Wskazują na to liczne raporty powstałe do tej pory. Jeśli spojrzymy na alokację tych środków na cele tylko energetyczne, to spośród krajów UE Polska była na miejscu trzecim od końca w zakresie udziału finansowania gospodarki niskoemisyjnej w całym budżecie. Było to zaledwie 7,7%. Udział w finansowaniu gospodarki niskoemisyjnej wzrasta do 15%, jeśli dodamy do środków na sektor energetyczny, środki wydatkowane na tzw.: czysty transport. Jednak generalnie w zakresie transportu znaczna część wszystkich dostępnych na ten cel funduszy UE, aż 53%, została wydatkowana na stymulowanie wysokoemisyjnego ruchu drogowego poprzez przebudowę, a także budowę dróg.

Źródło: CAN-Europe, na podstawie materiałów Komisji Europejskiej opracowanych na podstawie pierwotnych wersji krajowych programów operacyjnych krajów członkowskich UE.

Obecnie wiemy już, że pod koniec października 2019 roku ogółem zakontraktowano prawie 80% wszystkich środków przewidzianych w polskich programach operacyjnych. Jednak wśród różnych celów, na które te środki przeznaczono, są cele, w których osiągnięto mniejszy lub większy procent zakontraktowania. Czym większy jest ten procent, tym bardziej można powiedzieć, że ten cel został niedoceniony przez projektantów polskich programów operacyjnych. Natomiast czym ten procent jest mniejszy, tym bardziej wydatkowanie środków na taki cel jest problematyczne i wymaga usprawnienia. Sprawdziliśmy, jak dalece wydano już środki na cele związane z gospodarką niskoemisyjną.

Źródło: Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej - listopad 2019

Z przedstawionego poniżej zestawienia widać, że szczególnie nie doceniono skali oczekiwań społeczeństwa i biznesu w zakresie finansowania instalacji słonecznych i wiatrowych. W zakresie wydatkowania środków na instalacje słoneczne już przekroczono dostępną łączną alokację ze wszystkich programów o ponad 30%. Z kolei w zakresie energetyki wiatrowej osiągnięto wydatkowanie zaledwie 94% alokacji, co było wynikiem problemów prawnych z lokalizacją takich instalacji po roku 2016, ale zwykle przesuwano te środki na energetykę słoneczną. Wyraźnie widać, że gdyby środków unijnych na finansowanie tych źródeł energii było więcej, a rozwiązania prawne sprzyjające moglibyśmy z powodzeniem uzyskać 15% udział OZE w zużyciu finalnym energii w roku 2020, co jest zobowiązaniem Polski. Obserwując skalę wzrostu sektora odnawialnych źródeł energii w Polsce można spokojnie przyjąć, że w okresie 2021-2027 środków na odnawialne źródła energii powinno być znacznie więcej, niż w poprzednim okresie finansowania. Środki te będą mogły sfinansować znacznie (być może nawet kilkukrotnie!) większą liczbę instalacji niż do tej pory i znacząco przyczynić się do wzrostu produkcji energii z OZE do roku 2030, ponad poziom oczekiwany ze strony Polski przez Komisję Europejską, tj. ponad 25%.

*BE oznacza duże przedsiębiorstwa

*SME oznacza średnie i małe przedsiębiorstwa

*ITS oznacza inteligentne systemy transportowe

Innym celem, w zakresie którego pierwotna alokacja została już przekroczona jest budowa sieci gazowych z ramach transeuropejskich sieci energetycznych. Przekroczenie wynosi blisko 50%. Jakkolwiek gaz nie jest paliwem niskoemisyjnym i jego finansowanie ze środków UE po roku 2021 może być nawet zawieszone, to widać, że w dotychczasowym rozdaniu rozbudowa sieci gazowej była popularna. To tak, jakby sam z siebie realizował się plan wykorzystania gazu, jako paliwa przejściowego do gospodarki niskoemisyjnej.

Trzecin niedocenionym celem finansowania była efektywność energetyczna. Warto podkreślić, że była to największa kwota przeznaczona na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich programach operacyjnych w Polsce, aż 2,6 mld EUR. Mimo to, w programach dedykowanych poprawie efektywności energetycznej budynków publicznych (a była to największa pojedyncza alokacja na działania niskoemisyjne – 1,5 mld EUR!) oraz w przedsiębiorstwach alokacje finansowe zostały już całkowicie wyczerpane. Niepokoi natomiast fakt, że w niewielkim stopniu, zaledwie ok. 60%, wykorzystano środki unijne przeznaczona na modernizację budynków prywatnych, co do których występują w Polsce największe potrzeby, ze względu na problemy z zanieczyszczeniem powietrza w konsekwencji których ok. 45 tys. osób przedwcześnie umiera. Niemniej jednak środków na efektywność energetyczną po 2021 roku powinno się przeznaczyć znacznie więcej, niż do tej pory.

Smart grid to kolejny cel, w którym wydane środki w okresie 2014-2020 zostały już wydane w ponad 88%. I w tym przypadku należałoby zwrócić uwagę na zaplanowanie ich więcej na okres po 2021 roku, zwłaszcza, że rozwiązania kompleksowe, jako bardziej innowacyjne, będą wspierały naszą gospodarkę w znacznie większym stopniu, niż osobne inwestycje w istniejące już technologie niskoemisyjne.

W zakresie transportu zawieranie umów na projekty dofinansowane z funduszy UE dotrzymuje kroku zakontraktowaniu wszystkich funduszy unijnych w Polsce, ale z jednym wyjątkiem. Alokacja na systemy inteligentnego transportu została przekroczona o 39%, co oznacza, że także w tym zakresie nasz kraj mógłby prawdopodobnie poczynić większe postępy, niż w tylko w budowie nowej infrastruktury. Systemy inteligentnego transportu działają w taki sposób, że zwiększają możliwości przewozowe bez budowy nowych tras, a tym samym nie zwiększają wydatnie potrzeb transportowych, a więc także emisji gazów cieplarnianych.

Na drugim końcu bieguna wydatków, oprócz prawem skazanych na banicję źródeł energii z wiatru i biomasy, znajdują się wydatki na badania i innowacje – zaledwie 13% środków zostało zakontraktowane, oraz sieci elektroenergetyczne – zakontraktowano ok. 26% środków. W tym przypadku wyraźnie widać, że występują problemy z realizacją tego typu inwestycji, choć przecież większość polskich sieci jest w złym stanie technicznym.  

Materiał opracowano na podstawie informacji Komisji Europejskiej na temat pierwotnej lokacji środków unijnych w okresie 2014-2020 oraz na podstawie informacji o zawartych umowach na finansowanie projektów z funduszy UE według celu interwencji i kategorii z dnia 31 października 2019.

Materiał opublikowano jako część projektu LIFE_UNIFY - łącząc Unię Europejską na rzecz działań klimatycznych dofinansowanego ze środków instrumentu finansowego LIFE Komisji Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Poglądy wyrażone w tej informacji nie muszą być zgodne ze stanowiskiem Komisji Europejskiej.