Konkluzja generalna

Energetyka jądrowa, której rozwój proponuje rząd, nie rozwiąże w wymaganym czasie podstawowych problemów energetyki w Polsce tj. zaspokojenia rosnących potrzeb na energię elektryczną w perspektywie 15-20 lat oraz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych zgodnie z obecnymi zobowiązaniami UE jak i przewidywanymi w przyszłości. Jednocześnie koszty energetyki jądrowej, które wg oceny wielu ekspertów są niedoszacowane o 50-65% wraz z koniecznymi gwarancjami ze strony państwa stanowią b. drogą i ryzykowną opcję zaspakajania potrzeb energetycznych. Za nią zapłacą gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Dominacja energetyki systemowej, którą ma utrwalić rozwój energetyki jądrowej na dziesiątki lat, oznacza praktycznie rezygnację Polski z dynamicznie rozwijającej się na świecie energetyki odnawialnej jako podstawy energetyki rozproszonej. W tej dziedzinie Polska ma szansę uzyskać przewagi konkurencyjne, ale nie w energetyce jądrowej. Energetyka rozproszona to znaczna szansa na rozwój terenów wiejskich, zwłaszcza położonych dalej od metropolii, tworząc w połączeniu z dynamicznym programem oszczędzania i poszanowania energii setki tysięcy miejsc pracy, czego nie zapewni energetyka jądrowa. Dlatego Instytut na rzecz Ekorozwoju stoi na stanowisku konieczności dokonania zasadniczej rewizji polityki energetycznej państwa, podejścia do niej w sposób zintegrowany, tak aby była ona korzystna zarówno z punktu widzenia technicznego oraz ekonomicznego, jak i także z gospodarczego, społecznego i ekologicznego w perspektywie sięgającej poza rok 2050. Polityka energetyczna nie może być podporządkowana wizji rozwoju państwowych skonsolidowanych korporacji energetycznych. Decyzja o rozwoju energetyki jądrowej w Polsce ma charakter strategiczny i nie powinna być podejmowana bez poprzedzającej jej debaty publicznej jak to miało miejsce w wielu krajach. Rząd podjął decyzję w styczniu 2009 r. bez jakichkolwiek konsultacji ze społeczeństwem, a obecnie ma jedynie przeprowadzić kampanię służącą przekonaniu o słuszności decyzji, co oznacza traktowanie społeczeństwa w sposób instrumentalny.

Uzasadnienie

1. Sytuacja polskiej energetyki jest trudna i złożona. Po dwudziestu latach przemian sektor ten, chroniony w różny sposób przez państwo, jest zacofany i wymaga zasadniczych reform, co oznacza konieczność podjęcia strategicznych decyzji i ich konsekwentne realizowanie przez następne kilkanaście lat, niezależnie od opcji politycznych. Te rozwiązania nie mogą już być dalej odsuwane w czasie. Dzisiejszą sytuację sektora energetycznego można sprowadzić do następujących stwierdzeń:
 

a. niska efektywność energetyczna gospodarki – w 2007 roku 2,4-krotnie mniej korzystna niż średnia UE27 (wg EUROSTAT-u). 

b. słabo rozwinięty rynek energii zdominowany przez państwowe skonsolidowane korporacje energetyczne.

c. bardzo słaba dywersyfikacja źródeł i paliw, z nadal dominującą pozycją węgla w produkcji energii elektrycznej przekraczającą 90%.

d. wysoka emisyjność Polski wynikająca z niskiej efektywności wytwarzania energii elektrycznej (sprawność ok. 36% przy możliwościach sięgających 50%) i dominacji węgla zwłaszcza brunatnego w jej wytwarzaniu – wg Europejskiej Agencji Środowiska sięgająca na rok prawie 1,5 kg CO_2eq/EUR PKB. W konsekwencji koszty zewnętrzne produkcji energii elektrycznej w Polsce są najwyższe w UE i wynoszą 5-18 eurocent/kWh przy średniej unijnej 1,8-5,9 eurocent/kWh.

e. znaczne zaniedbania w wytwarzaniu, dystrybucji i przesyle zwłaszcza energii elektrycznej objawiające się bardzo przestarzałym majątkiem wytwórczym (40% mocy ma 40 lat lub więcej). Sieci elektroenergetyczne są w złym stanie technicznym wynikającym z daleko posuniętej dekapitalizacji i wyniszczenia technicznego, co nie gwarantuje odpowiedniej jakości usług energetycznych na całym obszarze Polski.
 

Sytuację energetyczną Polski można przedstawić jako stan przejściowy pomiędzy gospodarką centralnie planowaną, charakteryzująca się niską efektywnością energetyczną, wysoką energochłonnością, wysoką emisyjnością, monokulturą węglową i państwowym monopolem a wysoko rozwiniętą gospodarką wolnorynkową, w której występuje: wysoka efektywność energetyczna, niska energochłonność, niska emisyjność, dywersyfikacja paliw i źródeł energii oraz rozwinięty rynek energii z wieloma podmiotami, głównie prywatnymi.

2. Kryzys gospodarczy świata oraz potrzeby ograniczenia emisji gazów cieplarnianych już teraz, a nie za 20-30 lat, spowodowały w wielu państwach przewartościowanie strategii gospodarczych. Z jednej strony kraje poszukują przewagi konkurencyjnej na globalnym rynku, a z drugiej strony dążą do zaspokojenia potrzeb energetycznych, ograniczając przy tym znacznie emisję gazów cieplarnianych. Tymi stymulatorami rozwoju stały się zarówno odnawialne technologie wytwarzania energii, jak i dążenie do znacznego rozwoju produkcji i usług nisko węglowych. Świadczą o tym następujące fakty^{1, 2}:
 

a. USA stawia sobie za cel podwojenie produkcji energii odnawialnej do 2012 r.

b. W roku 2009 Chiny zajmowały pierwszą pozycję wśród światowych liderów w dziedzinie instalacji wiatrowych. Chińscy i indyjscy producenci turbin wiatrowych zaliczani są obecnie do pierwszej dziesiątki na świecie.

c. Chiny i Tajwan są największymi światowymi producentami paneli fotowoltaicznych. Dzieje się to w czasie, gdy niższe koszty materiałów podstawowych, zwiększona wydajność i produktywność spowodowały w okresie zaledwie kilku lat spadek cen modułów fotowoltaicznych o połowę.

d. Chiny i USA przodują dzisiaj w inwestowaniu w „czystą” energię - w roku 2009 w wysokości odpowiednio 35 mld $ i 18 mld $ przy 11,2 mld $ w W. Brytanii i 10,4 mld $ w Hiszpanii.

e. Od roku 2005 przemysły „czystych” technologii wzrosły o 230%, a nawet w okresie kryzysu gospodarczego przewiduje się wzrost o dalsze 35% w roku 2010.

f. Obecnie ocenia się rynek produktów i usług niskowęglowych na ponad 3 bln $.
 

3. Biorąc pod uwagę obecną sytuacje polskiej energetyki, jak i trendy światowe oraz wymagania stawiane przez UE krajom członkowskim, wyraźnie rysuje się potrzeba przedefiniowania polityki energetycznej Polski. To co zostało zapisane i przyjęte przez rząd w dokumencie z listopada 2009 tj. Polityce energetycznej Polski do roku 2030 w żadnym stopniu nie rozwiązuje dylematów, które stoją przed naszym krajem. Polityka ta, jak i działania podejmowane przez poszczególne agendy rządowe, prowadzą do sytuacji kiedy tak naprawdę nie ma wizji i priorytetów na najbliższe kilkanaście lat. Są one bowiem podporządkowane obecnej polityce rządzących, które lepiej czy gorzej mają zadowolić wszystkich, a więc: energetykę opartą na węglu kamiennym i brunatnym (możemy wybudować 15.000 MW bez płacenia za uprawnienia do emisji gazów cieplarnianych, 400 mln zł na dofinansowanie kopalni węgla kamiennego, poważne rozpatrywanie otwarcie złoża węgla brunatnego Legnica), gazową (kontrakt z Rosją, terminal w Świnoujściu, nadzieja w postaci gazu łupkowego), oszczędzanie i odnawialna energetyka w wymiarze obligującym nas przez UE (ale nie więcej choć można) oraz szczególnie promowana energetyka jądrowa w wymierza 6.000 MW. Wszystko to pod hasłem zero energetycznego wzrostu energetycznego do roku 2030, który w praktyce oznacza wzrost zużycia energii znacznie ponad 20%. Niestety ta polityka nie jest podporządkowana kluczowym bardzo istotnym zagadnieniom, jakim są:
 

a. Zapewnienie wystarczającej produkcji energii elektrycznej po roku 2015, kiedy można spodziewać się znacznych deficytów.

b. Spełnienie wymagań Pakietu energetyczno-klimatycznego do roku 2020 oraz dalszej redukcji gazów cieplarnianych na poziomie 80-95% do roku 2050.

c. Doprowadzenie do zapewnienia usług energetycznych na wysokim poziomie na terenie całego kraju.

d. Wykorzystanie sektora energetycznego do budowania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki.
 

4. Obecnie Polska stoi przed ogromnym wyzwaniem dotyczącym przyszłego kształtu energetyki. Kontynuowanie tradycyjnego kierunku, z dominacją dużych elektrowni silnie powiązanych z kopalniami, może oznaczać spowolnienie wdrażania oszczędzania i poszanowania energii, czy też wolniejszy rozwój odnawialnych źródeł energii, a także opóźnienie wdrażania rozwiązań innowacyjnych. Niektórzy eksperci proponują odejście od tradycyjnego systemu na rzecz dominacji energetyki rozproszonej, z jednoczesnym tworzeniem warunków do rozwoju energetyki odnawialnej poprzez coraz szersze stosowanie nowych prostych technologii, np.: kolektorów słonecznych, mikrowiatraków, pomp ciepła, domów pasywnych, samochodów elektrycznych, mikrobiogazowni. Oznacza to konieczność zmiany myślenia w kierunku zintegrowanych rozwiązań takich jak: dom energetyczny, gospodarstwo energetyczne, gmina energetyczna, miasto energetyczne, wspartych inteligentnymi systemami przesyłania i zarządzania energią oraz aktywnym udziałem użytkowników w zaspakajaniu potrzeb energetycznych. Kierunek ten ma przynieść obniżenie kosztów rozwoju energetyki i lepsze wypełnienie zobowiązań ekologicznych oraz przyczynić się do tworzenia wielu tysięcy miejsc pracy, w szczególności na terenach wiejskich³.

5. Biorąc pod uwagę obecną sytuację oraz wyzwania w perspektywie kilkunastu lat, jak i do 2050, to polityka energetyczna Polski powinna przede wszystkim stawiać na⁴:
 

• znaczny wzrost efektywności, który jest możliwy już od zaraz, przede wszystkim w wyniku: zmniejszenia zużycia ciepła, wzrostu efektywności energetycznej i zasadniczej poprawy sprawności wytwarzania oraz przesyłania energii elektrycznej i cieplnej. Jednocześnie wzrost efektywności wpływa na tworzenie miejsc pracy, popieranie własnej przedsiębiorczości przy niskich kosztach inwestycyjnych i braku kosztów eksploatacyjnych, a także przy znacznym poparciu społecznym;
• pobudzenie aktywności rozwoju OZE jako podstawy energetyki rozproszonej, co jest możliwe już w ciągu dwóch lat. Oprócz korzyści wynikających z rozwoju energetyki rozproszonej i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, rozwój OZE przynosi nowe miejsca pracy, wspiera własną przedsiębiorczość przy dość wysokich kosztach inwestycyjnych i dość niskich kosztach eksploatacyjnych oraz bardzo wysokim poparciu społecznym;
• restytucja mocy (nie wcześniej niż za kilka lat) przede wszystkim na bazie gazu, także „czystych” technologii węglowych. Za dyskusyjny uznać należy rozwój energetyki na bazie węgla brunatnego. Zastosowanie technologii wychwytywania i wtłaczania CO₂ do głębokich warstw geologicznych (ang. CCS) mogłoby znacząco ograniczyć emisję gazów cieplarnianych do atmosfery, jeżeli okaże się rozwiązaniem efektywnym i opłacalnym. Obecnie brak takich przesłanek.
• rozwój sieci elektroenergetycznych ze szczególnym uwzględnieniem dostosowania do potrzeb energetyki rozproszonej;
• zasadnicza zmiana polityki transportowej – od zaraz należałoby wprowadzić działania służące spowolnieniu wzrostu transportochłonności i energochłonności oraz emisji gazów cieplarnianych, a także prowadzić długofalową politykę w kierunku zrównoważonej mobilności. Redukcja emisji w transporcie nie może sprowadzać się wyłącznie do poprawy efektywności energetycznej pojazdów.
 

6. Obok krytycznego spojrzenia na celowość rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w perspektywie najbliższych 20-30 lat sam projekt Programu polskiej energetyki jądrowej wzbudza kilka istotnych zastrzeżeń:
 

a. Zgodnie z polskim prawem wynikającym z odpowiedniej Dyrektywy UE każdy projekt dokumentu strategicznego dotyczącego problematyki energetycznej podlega strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko. Projekt dokumentu strategicznego przed przyjęciem go przez właściwy organ administracji publicznej wraz ww. oceną podlega konsultacjom społecznym. Niestety w tym wypadku do projektu dokumentu Programu polskiej energetyki jądrowej nie dołączono strategicznej oceny.

b. Tak jak to się obserwuje od wielu lat, w celu uzasadnienia znacznej rozbudowy potencjału wytwórczego, przyjmuje się w dokumentach rządowych nad optymistyczne prognozy zapotrzebowania na energię zwłaszcza energię elektryczną. Także w ocenianym dokumencie, bazując na prognozach przed kryzysem gospodarczym, prognozuje się wzrost znaczny wzrost zużycia energii elektrycznej do roku 2030, tzn. aż o 54%. W Alternatywnej polityce energetycznej Polski do 2030 roku⁵ prognoza ta jest o blisko 12% niższa. Jednocześnie warto zauważyć, że im bardziej zdecydowany program oszczędzania i poszanowania energii tym zapotrzebowanie na energię jest mniejsze są tzw. negawaty. Przewidywania te, przy możliwości rozwoju energetyki rozproszonej wykorzystującej przede wszystkim odnawialne źródła, wyraźnie pokazują brak uzasadnienia dla rozwoju energetyki jądrowej, zarówno z punktu widzenia zaspakajania potrzeb energetycznych, jak i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych.

c. Kluczowym zagadnieniem, które stawia pod znakiem zapytania celowość rozwoju energetyki jądrowej nawet w wąskiej analizie ekonomicznej są koszty jej budowy. Przyjęta przez rząd wielkość 3-3,5 mld EUR za 1000 MW w oczach wielu ekspertów, jak i biorąc pod uwagę doświadczeń wielu krajów, uznawana jest za zdecydowanie zaniżoną, zwłaszcza że należy brać pod uwagę tzw. krzywą kosztów uczenia, które w sytuacji ewentualnej budowy pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce będą wysokie. Za prawdopodobne należy uznać koszty rzędu 4,5-5,4 mld EUR za 1000 MW i takie wielkości należałoby przyjąć w analizach ekonomicznych, choć nie tylko one powinny stanowić podstawę do podejmowania decyzji. Przyjęcie takich wielkości zgodnie z danymi zawartymi w Stanowisku Koalicji Klimatycznej na temat projektu „Programu Polskiej Energetyki Jądrowej”_⁶ stawia całe przedsięwzięcie za nieopłacalne, gdyż przy 50-letnim kredycie gwarantowanym przez państwo koszty kapitałowe są 3 razy większe niż węglowych, a 4 razy niż gazowych elektrowni. Natomiast koszty całkowite energii elektrycznej przy kredycie 50 letnim i cenie uprawnienia za emisję 1 tony CO₂ na poziomie 30 EUR będą dla elektrowni jądrowych dwa razy wyższe niż energii elektrycznej wytwarzanej z węgla czy z gazu. Wg analiz wykonanych przez prof. J. Popczyka, przy uwzględnieniu stopy ryzyka poszczególnych technologii, za najbardziej efektywne uznać należy technologie gazowe i biogazowe, a najmniej efektywne jądrowe i węglowe. Kluczowym zagadnieniem jest także konieczność kosztownej rozbudowy sieci elektroenergetycznych niezbędnych do wyprowadzenia energii elektrycznej z elektrowni jądrowych.

d. Doświadczenia innych krajów wyraźnie pokazują na konieczność udzielenia gwarancji rządowych na budowę elektrowni jądrowych w Polsce. Oznacza to przejęcie przez państwo zobowiązań finansowych w przypadku niepowodzenia tego przedsięwzięcia. Takie rozwiązanie nie powoduje zmniejszenia wysokiego ryzyka jakim jest obarczona budowa elektrowni jądrowych, ale jedynie przeniesienie tego ryzyka na podatnika. Niepowodzenia te są różnego rodzaju jak np.:

- Niedoszacowanie kosztów budowy, co jest zjawiskiem powszechnym, np. podwojenie kosztów budowy elektrowni Olkiuoto w Finlandii.
- Częste występowanie znacznych opóźnień w realizacji tych inwestycji.
- Istotna niepewność związana z kosztami zagospodarowania opadów radioaktywnych i likwidacji elektrowni po zakończeniu jej pracy.
 

e. W projekcie Programu polskiej energetyki jądrowej powołano się na opracowanie firmy McKinsey dotyczące krzywej kosztów redukcji emisji gazów cieplarnianych dla Polski do roku 2030. To interesujące i ważne opracowanie posiada kilka istotnych uchybień, które rzutują na końcowy wynik. Dotyczy to niepełnego ujęcia możliwości ograniczenia emisji w wyniku inwestowania np. w tzw. „zielone” ciepło czy też zawężenia działań w transporcie do zmian technicznych w pojazdach bez odniesienia się do zmiany zachowań, ograniczania potrzeb transportowych poprzez planowania przestrzennego, rozwoju transportu publicznego. Bardzo istotnym mankamentem jest przyjęcie niewłaściwych założeń co do kosztów energetyki jądrowej tzn. kosztów inwestycyjnych i kosztów kapitału. Uwzględnienie tych uchybień zmieniłoby końcowe wyniki całego opracowania, pokazując znacznie większe możliwości ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do roku 2020 w wyniku mocniejszego zaangażowania się w oszczędzanie energii, rozwój energetyki odnawialnej i podejmowane działania w transporcie. Szczególnie istotna zmiana dotyczyłaby kosztów redukcji w wyniku rozwoju energetyki jądrowej, gdzie koszty te powinny być co najmniej o 50% wyższe.

f. Zdecydowanie zbyt optymistycznie przyjęto w dokumencie rządowym możliwość uruchomienia pierwszego bloku już w roku 2022. Świadczy o tym fakt, że od ogłoszenia przez rząd podjęcia prac na Programem minęło jedynie 1,5 roku a termin oddania pierwszego bloku już został przesunięty o dwa lata. Większość ekspertów skłania się do ewentualnego terminu oddania pierwszego bloku ok. roku 2025, co tym bardziej pokazuje niemożność rozwiązania podstawowych problemów energetyki w Polsce w wymaganym czasie.

g. W wielu krajach takich jak Niemcy czy kraje skandynawskie decyzje dotyczące energetyki jądrowej przed ich podjęciem są szeroko konsultowane ze społeczeństwem. Odbywają się debaty pozwalające na prezentacje argumentów z różnych stron, także na ich zakończenie często organizowane są referenda, których wyniki stanowią podstawę do decyzji rządów. Niestety w Polsce w styczniu 2009 rząd bez żadnych konsultacji i debaty podjął decyzję o rozwoju energetyki jądrowej naruszając reguł społeczeństwa demokratycznego. Opiniowany Program, który ma zostać przyjęty w tym roku przewiduje, że w roku przyszłym prowadzona będzie kampania mająca przekonać społeczeństwo o słuszności podjętej decyzji. Nie będzie to debata na temat zasadności lub nie rozwoju energetyki jądrowej w Polsce, ale propaganda służącą jedynie potwierdzeniu słuszności już podjętej decyzji. Tym samym społeczeństwo w tej tak bardzo ważnej kwestii zostało potraktowane instrumentalnie, a nie podmiotowo.

Przypisy:
1. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Analiza możliwości zwiększenia celu 20 %-owej redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz ocena ryzyka ucieczki emisji. Bruksela, dnia 26.5.2010 KOM(2010) 265 wersja ostateczna.
2. Taylor Dimsdale, Sanjeev Kumar, Jesse Scott. EU 30% Emissions Reduction by 2020: Benefits for European Competitiveness, Consumers and Taxpayers. April 2010. E3G
3. J. Popczyk, Energetyka rozproszona na rzecz klienta – rynku – pakietu energetyczno klimatycznego. Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa. 2010.
4. Alternatywna polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Raport techniczno-metodologiczny. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, czerwiec 2009.
5. Alternatywna … op. cit.
6. W omawianym Stanowisku wykorzystano obliczenia prof. W. Mielczarskiego.

źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju
www.ine-isd.org.pl