Zagadnienia ogólne

Dzisiejszą sytuację sektora energetycznego można sprowadzić do następujących stwierdzeń:

a. niska efektywność energetyczna gospodarki – 2,4-krotnie mniej korzystna niż średnia UE27;

b. słabo rozwinięty rynek energii zdominowany przez państwowe skonsolidowane korporacje energetyczne;

c. bardzo słaba dywersyfikacja źródeł i paliw, z nadal dominującą pozycją węgla w produkcji energii elektrycznej przekraczającą 90%;

d. wysoka emisyjność wynikająca z niskiej efektywności wytwarzania energii elektrycznej (sprawność ok. 36% przy możliwościach sięgających 50%) i dominacji węgla zwłaszcza brunatnego w jej wytwarzaniu – wg Europejskiej Agencji Środowiska emisyjność całej gospodarki sięgająca prawie 1,5 kg CO2eq/EUR PKB;

e. znaczne zaniedbania w wytwarzaniu, dystrybucji i przesyle zwłaszcza energii elektrycznej objawiające się bardzo przestarzałym majątkiem wytwórczym (40% mocy ma 40 lat lub więcej). Sieci elektroenergetyczne są w złym stanie technicznym oraz ich topologia jest niewłaściwa. Daleko posunięta jest dekapitalizacja i wyniszczenie techniczne, co nie gwarantuje odpowiedniej jakości usług energetycznych na całym obszarze naszego kraju.

W związku z tym podstawowe dylematy stojące przed polską energetyką to:

a. zapewnienie wystarczającej produkcji energii elektrycznej po roku 2015, kiedy to można spodziewać się znacznych deficytów;

b. spełnienie wymagań pakietu energetyczno-klimatycznego do roku 2020 oraz dalszej redukcji gazów cieplarnianych na poziomie 95% do roku 2050;

c. doprowadzenie do zapewnienia usług energetycznych na wysokim poziomie na terenie całego kraju;

d. wykorzystanie sektora energetycznego do budowania przewagi konkurencyjnej polskiej gospodarki.

Biorąc pod uwagę obecną sytuację oraz wyzwania w perspektywie kilkunastu lat, jak i do 2050, to polityka energetyczna Polski w wymiarze regionalnym powinna przede wszystkim stawiać na:

• znaczny wzrost efektywności przede wszystkim w wyniku: zmniejszenia zużycia ciepła, wzrostu efektywności energetycznej i zasadniczej poprawy sprawności wytwarzania oraz przesyłania energii elektrycznej i cieplnej, a także zwiększenia sprawności wykorzystania energii przez odbiorców końcowych. Jednocześnie wzrost efektywności wpływa na tworzenie miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości przy niskich kosztach inwestycyjnych i braku kosztów eksploatacyjnych oraz na znaczny wzrost poparcia społecznego;

• pobudzenie rozwoju OZE, które oprócz korzyści wynikających z rozwoju energetyki rozproszonej i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, przynosi kolejne nowe miejsca pracy, stymuluje rozwój przedsiębiorczości przy dużym poparciu społecznym;

• rozwój sieci elektroenergetycznych ze szczególnym uwzględnieniem dostosowania do potrzeb energetyki rozproszonej.

Przyjęcie takiego rozproszonego modelu energetyki oznacza zasadniczą zmianę widzenia relacji jednostka wytwórcza, przesył, dystrybucja i odbiorca. Regionalna strategia rozwoju energetyki rozproszonej w istotny sposób powinna być powiązana z budowaniem efektywnych (w sensie energetycznym) i bazujących na odnawialnych źródłach energii, strukturach przestrzennych, które można zdefiniować następująco :

• dom "energetyczny" – istotą jest wykorzystanie ofert przemysłu urządzeń rozproszonej energetyki do zintegrowanego zarządzania na rzecz pokrycia potrzeb obejmujących energię elektryczną, komfort cieplny, transport, a zwłaszcza budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego); wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach "złożonych";

• gospodarstwo rolne "energetyczne" – istota to dywersyfikacja produkcji i ryzyka gospodarstwa, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru indywidualnego bezpieczeństwa energetycznego; wykorzystanie kolektorów słonecznych w mikrobiogazowniach, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach "złożonych";

• gmina wiejska "energetyczna" – istota to wykorzystanie zasobów rolnictwa energetycznego, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w ogniwach fotowoltaicznych, elektrowniach wodnych ultraniskospadowych oraz technologiach "złożonych";

• miasto (osiedle) "energetyczne" – istota to włączenie transportu w obszar energetyki miasta, utylizacja odpadów, budowa oddolnego filaru bezpieczeństwa energetycznego w ramach infrastruktury krytycznej; wykorzystanie kolektorów słonecznych w samochodach elektrycznych, ogniwach fotowoltaicznych oraz technologiach złożonych).

Dokonanie takiej zasadniczej zmiany wymaga istotnego wzmocnienia pozycji i odpowiedzialności władz regionalnych i lokalnych za zaopatrzenie w energię w postaci małych lokalnych hybrydowych, inteligentnych systemów energetycznych.

Dyskusja

Zgodnie z zasadami metody World Cafe dyskusja prowadzona była w trzech rundach odpowiadających trzem wybranym tematom do dyskusji. Uczestnicy konferencji podzieleni zostali na trzy grupy. W każdej rundzie każda grupa dyskutowała nad jednym z trzech zaproponowanych zagadnień. Wśród uczestników dyskusji znaleźli się przedstawiciele samorządów lokalnych (gminnych, powiatowych oraz wojewódzkich), przedstawiciele biznesu, firm energetycznych, jak również środowisk naukowych i eksperckich (m.in. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Politechniki Rzeszowskiej i Podkarpackiej Agencji Energetycznej).

Zakres tematyczny dyskusji dotyczył:

• uwarunkowań rozwoju energetyki rozproszonej;

• tworzenia lokalnych hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię;

• ubóstwa energetycznego i jakości usług energetycznych.

Podsumowanie dyskusji pt.: Uwarunkowania rozwoju energetyki rozproszonej na przykładzie OZE

Wśród szans wymieniano:

• możliwość dopasowania sposobu produkcji energii do możliwości ekosystemów (wybieranie sposobów mniej ingerujących w środowisko naturalne jest ważne ze względu na zachowanie wysokiej różnorodności biologicznej regionu);

• korzyści dla zdrowia mieszkańców;

• posiadane przez województwo podkarpackie zróżnicowane odnawialne zasoby energii, na których może oprzeć energetykę i zdywersyfikować źródła energii, dążąc tym samym do samowystarczalności (autonomii energetycznej);

• energia geotermalna, która jest niewykorzystana w województwie;

• oparcie energetyki rozproszonej na lokalnym zasobie jakim jest gaz, tworząc małe elektrownie gazowe;

• nowe miejsca pracy (na rynkach rozwijających się będą tworzyły się nowe zawody, co może być szansą dla bezrobotnych, jednak proces ten musi być wsparty szkoleniami);

• dofinansowanie będące istotnym ekonomicznym czynnikiem wsparcia rozwoju energetyki rozproszonej i OZE (inwestycje w sensie mikroekonomicznym muszą być opłacalne finansowo);

• rozwój finansowego wsparcia dla innych (poza kolektorami słonecznymi) źródeł odnawialnych w warunkach wyczerpywania się funduszy UE na lata 2007-2013 (NFOŚiGW od 2012 ma dofinansowywać inteligentne sieci/mikrosieci oraz fotowoltaikę, innym źródłem dotacji dla podmiotów publicznych mogą być Fundusze Szwajcarski i Norweski);

• edukacja odbiorców końcowych, aby potrafili ocenić opłacalność oraz wybrać najlepsze dla siebie rozwiązanie;

• stworzenie pomocy doradczej dla rolników przy wyborze najlepszej inwestycji i wypełnianiu formalności (np. komórka w ARiMR);

• wprowadzenie zapisu w prawie miejscowym o konieczności zastosowania OZE przez inwestora;

• pomocnicze działania z poziomu gminy na rzecz integracji działań drobnych inwestorów, łączące mikroźródła (np. u indywidualnych gospodarstw) w mikrosieci, umożliwiające wpięcie do sieci i bilansowanie energii;

• tworzenie instalacji demonstracyjnych, które będą posiadały potencjał replikacyjny i ich jednoczesne monitorowanie (wykorzystując tzw. "efekt śnieżnej kuli" dobre przykłady byłyby powielane);

• wpisanie rozwoju energetyki rozproszonej i wykorzystania OZE w program rozwoju województwa, aby lepiej wykorzystać nowy okres finansowania UE (lata 2014-2020);

• promocja/kampanie promocyjne wskazujące silne strony energetyki rozproszonej i OZE (jako przykład podano gminę Stary Dzików gdzie spotkania promocyjne przyniosły skutek – kilkudziesięciu rolników zamontowało kolektory słoneczne).

Wśród barier wymieniano:

• kończące się dotacje UE i niepewność skali dotacji na najbliższe lata;

• wysokie koszty inwestycyjne OZE;

• niska świadomość społeczna u odbiorców końcowych, niechęć do spotkań i poznawania szerszych uwarunkowań i korzyści rozwoju OZE;

• oczekiwania szybkiego zwrotu inwestycji (myślenie tylko o dniu dzisiejszym);

• bariery w uzyskaniu pozwoleń na energetykę wiatrową (pozwolenie uzyskali tylko ci, którzy starali się o pozwolenie w 2002 r., duże farmy wiatrowe obecnie już nie powstają);

• bariery prawne/brak uregulowań ułatwiających wejście do sieci małym producentom (duże sieci nie chcą wpuszczać małych producentów energii, a wykorzystywany przez nie zapis o możliwości wpięcia się do sieci jedynie gdy warunki techniczne na to pozwalają skutecznie blokuje szanse wejścia małym producentom);

• brak informacji, wiedzy oraz osamotnienie ludzi w realizacji inwestycji w OZE;

• skomplikowane procedury, w szczególności dla drobnych inwestorów (jako dobry przykład podano gminę Stary Dzików gdzie firma instalująca kolektory słoneczne ograniczyła procedurę do dwóch podpisów, a sama załatwiała za rolnika sprawy formalne);

• kredyty, które odstraszają potencjalnych inwestorów (kredyt trzeba brać na całość inwestycji);

• brak mechanizmów by ci najbiedniejsi/najbardziej potrzebujący też mogli instalować w OZE (mikroźródła) – to jednocześnie wsparło by zobowiązane do OZE i efektywności energetycznej firmy energetyczne w działaniach po stronie popytu.

Podsumowanie dyskusji pt.: Lokalne systemy energetyczne – układ hybrydowy

Do najważniejszych zidentyfikowanych barier należą:

• uczestnicy warsztatów zwrócili uwagę na niski stopień wypełnienia w województwie podkarpackim obowiązku planowania energetycznego na szczeblu gminnym. Zaledwie 5% gmin posiada założenia dla planów zaopatrzenia w energię elektryczną, ciepło oraz paliwa gazowe. Istnieje niski stopień świadomości w zakresie pozytywnych oddziaływań związanych z tworzeniem lokalnych strategii energetycznych;

• ekonomika cen surowców sprawia, iż ciągle najbardziej opłacalnym paliwem stosowanym w indywidualnych paleniskach domowych jest węgiel oraz biomasa drzewna. Mimo że w regionie wydobywany jest na szeroką skalę gaz ziemny, wiele gmin pozbawionych jest dostępu do niego. Uzasadnieniem takiego stanu jest rachunek ekonomiczny (monopol PGNiG);

• niska świadomość oraz motywacja do podejmowania działań sprzyjających rozwojowi energetyki rozproszonej i systemów hybrydowych. Tu zarówno decydentów

i pracowników administracji publicznej, ale również biznesu i społeczeństwa. Konsultacje dokumentów strategicznych prowadzone są zgodnie w wymogami prawa (wyłożenie dokumentów do konsultacji), ale brakuje szerszej dyskusji publicznej nt. przyszłości energetyki w regionie;

• niewystarczająca informacja dotycząca możliwości dofinansowania inwestycji dla energetyki przyjaznej środowisku. Dodatkowo istniejące mechanizmy wsparcia (przede wszystkim pożyczki) są mało efektywne (niskie progi realnego dofinansowania, konieczność wzięcia pożyczki, itd.);

• informacja o zasobach w zakresie możliwości wykorzystania m.in. odnawialnych źródeł energii w regionie jest trudno dostępna (uczestnicy warsztatu nie mieli świadomości istnienia opracowań w tym zakresie);

• zły stan sieci elektroenergetycznych, jak również trudne i kosztowne procedury przyłączenia postrzegane, jako bariera dla rozwoju hybrydowych systemów;

• brak integracji planowania przestrzennego z planowanie energetycznym na szczeblu regionalnym, ale i lokalnym. Dodatkowo problemem jest brak ogólnych planów zagospodarowania przestrzennego;

• procedury przetargowe rozstrzygane są wg kryterium ceny, co może stanowić barierę dla realizacji projektów o wysokim potencjale efektywności i innowacyjności (które to rozwiązania są zazwyczaj droższe);

• niski poziom ekoninnowacyjnych rozwiązań w regionie. Brak współpracy środowisk naukowych z biznesem.

Do najważniejszych zidentyfikowanych możliwych do realizacji rozwiązań należą:

• poszerzona w odniesieniu do formalnych wymogów konsultacja problematyki energetyczno-klimatycznej w regionie. Dyskusja publiczna powinna skupiać się na regionalnych uwarunkowaniach i obejmować swoim zasięgiem różne grupy społeczne, tj. biznes, organizacje pozarządowe, jednostki naukowe, itd.;

• z uwagi na istniejący (na mocy zmian do ustawy "Prawo energetyczne") obowiązek uchwalenia przez gminy założeń do planów energetycznych (do marca 2012 roku) konieczna jest edukacja w tym zakresie. Założenia i plany powinny być wykonywane w oparciu o rzetelną informację i analizy, jak również uwzględniać program działań i formy egzekucji niewypełnienia obowiązki;

• grupa warsztatowa uznała, iż zasadne byłoby powołanie multidyscylinarnej grupy sterującej ds. zrównoważonej energii przy Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego. W jej skład weszliby przedstawiciele administracji, świata nauki, organizacji pozarządowych. Grupa sterująca pełniłaby funkcję doradczą i konsultacyjną najważniejszych dokumentów i spraw w regionie;

• konieczne jest inicjowanie współpracy środowisk naukowych i biznesu;

• wymiana informacji między regionami, powiatami i gminami w zakresie dobrych praktyk działania.

Podsumowanie dyskusji nt.: Ubóstwo energetyczne jako problem społeczny

Wysokie koszty energii wynikają także z silnych pozycji monopolistycznych dostawców energii elektrycznej, ciepła i gazu. Nie są oni zainteresowani ani niskimi cenami energii, ani jej oszczędzaniem przez użytkownika czy też ograniczeniem strat w sieci. Nie widzą w związku z tym potrzeby wspomożenia użytkowników w wiedzę fachową i środki finansowe mogące służyć oszczędzaniu energii i jej poszanowaniu. Tak naprawdę ważna jest jedynie sprzedaż i to jak najwyższa. Bez tworzenia bardziej rynkowego systemu zaopatrzenia w energię, choć częściowego przełamania monopolu, bardziej efektywne użytkowanie energii będzie utrudnione. Tworzenie lokalnych, hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię wykorzystujących wytwarzanie energii w rozproszeniu z dużym udziałem OZE jest jedną z dróg przełamywania monopolu.

Ze względu na wysokie koszty energii rodziny, dla których rachunki są wysokie, wyłączają ogrzewanie w domach w miastach, korzystając z ogrzewania przez sąsiadów. Z tego samego powodu na terenach wiejskich do ogrzewania i przygotowania posiłków wykorzystuje się praktycznie wszystko, co się da spalić. Oba rozwiązania przyczyniają się do pogorszenia stanu zdrowia. Pierwszy – tylko w danej rodzinie, ale drugi wpływa także na sąsiadów ze względu na toksyczne zanieczyszczenia wydobywające się z kominów.

Istotną rolę w cenach energii pełnią opłaty stałe, które z jednej strony powodują, że koszty użytkowania energii są wysokie, a z drugiej strony dokonane oszczędności w zużyciu energii nie dają takich znaczących korzyści w obniżeniu rachunków, jakich można by się spodziewać. Celowym jest rozważenie ich znacznego obniżenia, jak i także wprowadzenie jako podstawowej zasady płacenia przez klienta tylko za tyle za energii, ile zużył. W konsekwencji działania oszczędnościowe będą bardziej wyraźne i bardziej opłacalne.

Indywidualnym użytkownikom energii brak świadomości o przysługującym im prawu dostarczania energii o wysokiej jakości (np. utrzymanie stale napięcia na poziomie 230V, brak wyłączeń, zapewnienie temperatury w pomieszczeniach na gwarantowanym poziomie, wysoka jakość dostarczanego gazu). Pozycje monopolistyczne dostarczycieli energii, skomplikowane i złożone procedury dochodzenia swoich racji, co do zapewnienia usług energetycznych na właściwym gwarantowanym poziomie, powodują rezygnację z jakichkolwiek starań dochodzenie swoich praw przez użytkowników końcowych, włączając w to staranie się o ewentualne rekompensaty. Niedostarczanie usług energetycznych na gwarantowanym poziomie może powodować straty. Być może wprowadzenie inteligentnych systemów zarządzania energią wraz z inteligentnymi licznikami przyczyni się do poprawy sytuacji.

Zwracano uwagę na możliwość zachęcenia zarówno dużych, jak i lokalnych firm zaopatrujących w energię do wprowadzenia programu pomocy rodzinom cierpiącym na ubóstwo energetyczne, przygotowując dla nich różnorodne elastyczne programy pomocy w ramach tzw. corporate social responsibility, jak również w celu budowania ekologicznego wizerunku firm.

Propozycje rozwiązań szczegółowych:

• znacząca skala ubóstwa energetycznego wymaga skoncentrowania się na działaniach informacyjnych lub pomocy finansowej dla grupy rodzin jedno- i dwuosobowych o niskich dochodach;

• dalsze zachęcanie spółdzielni, wspólnot mieszkaniowych do poprawy zarządzania ciepłem wraz z podjęciem działań termomodernizacyjnych;

• mobilizowanie organizacji pozarządowych (m.in. poprzez programy wsparcia) do podjęcia współpracy z rodzinami o niskich dochodach, zagrożonych ubóstwem energetycznym. Lokalne organizacje pozarządowe mogłyby pomagać we wprowadzaniu prostych, gospodarskich rozwiązania służącym oszczędzaniu i poszanowaniu energii, skutkujących obniżaniem rachunków za energię;

• przygotowanie programu trwałej pomocy z własnym nawet drobnym wkładem dla rodzin zagrożonych ubóstwem energetycznym o niskich dochodach np. na zakup energooszczędnego sprzętu domowego lub przeprowadzenie termomodernizacji, aby w ten sposób trwale obniżyć w tych rodzinach rachunki za energię;

• wprowadzenie możliwości zdalnego wnoszenia opłat za energię w oparciu o faktyczne zużycie a nie prognozowane;

• przewidzenie w środkach, jakimi obecnie dysponują albo będą dysponować regiony (fundusze UE, fundusze ekologiczne), czy też zostaną uzyskane ze środków krajowych (np. dodatkowe dochody ze sprzedaży nadwyżek emisji tzw. green investment scheme lub ze sprzedaży uprawnień na aukcjach po roku 2012 itp.) programów wsparcia dla indywidualnych użytkowników na drobne przedsięwzięcia przyczyniające się do oszczędzania lub poszanowania energii. Obok programów można by organizować konkursy dla samorządów lub osób indywidualnych, w których najlepsze projekty uzyskiwałyby znaczne wsparcie finansowe w przypadku ich realizacji;

• dokonanie przeglądu barier formalno-prawnych uniemożliwiających albo utrudniających przeprowadzenia przez indywidualnych użytkowników drobnych inwestycji służących oszczędzaniu lub wytwarzaniu (np. mikrogeneracja) energii elektrycznej czy ciepła we własnym zakresie. Przykładem takiego dobrego rozwiązania mogłoby być stworzenie funduszu gwarancyjnego dla rodzin albo MŚP nieposiadających wystarczających środków własnych czy też zdolności kredytowych;

• domykanie sieci lokalnych, co jest szczególnie ważne w województwie podkarpackim ze względu na znaczne rozproszenie i rozdrobnienie zabudowy i przyczyniłoby się do poprawy jakości usług energetycznych. Jednocześnie stan sieci jest zły, a transformatory przeciążone, co wymaga przeprowadzenia szerokiego programu modernizacji i rozwoju sieci zwłaszcza lokalnych;

• przekazanie w całym kraju systemów oświetlenia w gminach we władanie władz samorządowych, gdyż obecnie systemy te (z wyjątkiem budowanych ostatnio za środki władz lokalnych) przynależą do zakładów energetycznych, a lampy i płacenie rachunków są w gestii władz gminnych. Zakłady energetyczne nie są zainteresowane oszczędzaniem energii, ale władze lokalne tak. Podano przykład gminy Stary Dzików, która szacuje, że obecnie płaci 200 000 zł za oświetlenie rocznie, a mogłaby o 50% mniej;

• wprowadzenie dla rodzin dotkniętych ubóstwem energetycznym w znacznym stopniu i mających trudności w płaceniu rachunków za energię zasady przedpłat w oparciu o system wykupu kart do liczników, tak jak to stosuje się w telefonii komórkowej;

• rozważenie zapewnienia każdej rodzinie minimum energii na najniższym standardzie (np. tylko energia elektryczna do podstawowego oświetlenia i pracy lodówki) niezależnie od płacenia przez nie rachunków. Wzrost poboru ponad minimum obowiązkowo płatny z silnym jego egzekwowaniem. Taki system może przyczynić się do zmniejszenia kradzieży energii i w konsekwencji nie powodować dodatkowych kosztów;

• szerokie rozpowszechnienie informacji o możliwości korzystania z pomocy (m.in. ze strony Rzecznika Odbiorców Paliw i Energii w URE, rzecznika praw konsumentów czy Federacji Konsumentów) wśród klientów niezadowolonych z dostarczanych usług energetycznych.

Konkluzja końcowa

Ważna rola w rozwoju alternatywnego podejścia do energetyki przypada województwu podkarpackiemu, które nie tylko posiada znaczne zasoby dla energetyki odnawialnej, lecz także charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem i rozproszeniem zabudowy, a także najniższym w Polsce wskaźnikiem urbanizacji. Powinno ono dążyć do istotnego wzrostu samowystarczalności w zaopatrzeniu w energię, z włączeniem w to zasadniczej poprawy efektywności energetycznej oraz dążenia do uzyskania wysokiego udziału energetyki odnawialnej w tzw. miksie energetycznym. Regionalna strategia rozwoju energetyki w istotny sposób powinna bazować na tworzenie lokalnych, hybrydowych systemów zaopatrzenia w energię wykorzystujących wytwarzanie energii w rozproszeniu z dużym udziałem OZE.